Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Síða 34

Tímarit Máls og menningar
Kárason vissulega ekki einn á báti; til gamans má minna á málarann Vincent
van Gogh sem málaði svo til eingöngu sólina í síðustu verkum sínum, en þá var
þjáning hans orðin óbærileg og líkti hann sjálfum sér ævinlega við hinn líðandi
þjón Jesajabókar, harmkvælamanninn sem kunnugur er þjáningum og
frumkirkjan skildi sem spádóm um Jesúm Krist. Þannig haldast þjáning og lux
aetema oft í hendur, og svo er einnig um Ólaf.
Ólafur Kárason skynjar bilið milli hins jarðneska lífs og fegurðarinnar. í
tugthúsinu hugsar hann um það hvað Guð og náttúran geti verið í miklu
ósamræmi hvort við annað. Spurning hans er því sú hvernig hægt sé að sjá
ósamræmið, firringuna frá veröld fegurðarinnar og sannleikans og lifa samt í
voninni. Vegna vitundarinnar um þessa firringu frá veröld fegurðarinnar talar
Ólafur um sjálfan sig sem gest á fjarlægri strönd. Hann talar því einnig um
„landið“ þaðan sem hann er og sem hann kemst aldrei til í ræðu sinni fyrir
verkamönnum á Sviðinsvík. Þeir skilja hann ekki. Það land sem hann er að tala
um er ekki land sem hægt er að komast til, heldur ekki paradís sem hægt sé að
stofna á þessari jörð. Þetta land, sem skáldið kallar sitt, er ónálganlegt, það er eins
konar útópía, vonarlandið. Um þetta hefur Laxness reyndar fjallað á öðrum
vettvangi, í ritgerðinni „Tildrög Paradísarheimtar“. Þar segir m.a.:
Margir meðal okkar trúa að einhverju leyti á fyrirheitna landið þar sem sannleiki
ríkir og fögnuður býr. Og jafnvel þeim sem ekki trúa beint á landið sjálfir finst
dásamlegt til þess að vita að aörir skuli gera það. Þetta land er ekki umfram alt af
heimi landafræðinnar þó landafræði geti stundum samrýmst því. Dásamlegast af
öllu er samt að sannleikur þess er ofar staðreyndum, þó til séu þær staðreyndir
sem samrýmast honum. Má vera að hugmyndin um þetta pláss sé ein sú
grundvallarhugmynd, sem er innborin mannkyninu.29
Ólafur Kárason segir um þetta land: „Mitt land er alsnægtaland, það er sá
heimur sem náttúran hefur gefið mönnum ...“ (II, 34).
Fyrir Ólafi er þetta land veröld fegurðarinnar. Undir lok sögunnar segir hann:
„Ég hélt að fegurðin og mannlífið væru tveir elskendur sem aldrei gætu mæst“
(II, 275). Litlu siðar heldur hann áfram á þessa leið: „En eitt hásumarkvöld í
hvítum þokum, við líðandi vatn og nýtt túngl, þá lifir þú þetta undur, sem
tilheyrir ekki einusinni efninu og á ekkert skylt við fallvaltleikann þó að birtist
í mensku gervi; og öll orð eru dáin: þú átt ekki leingur heima á jörðinni“ (II,
275). í þessum orðum felst raunar eins konar uppgjör Ólafs gagnvart hinu
jarðneska, sem leiðir af sér göngu hans á jökulinn.
Undir kvöld laugardag fyrirpáska bað skáldið um betri fötin sín, en hann hafði
24