Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Qupperneq 50

Tímarit Máls og menningar
Vísindatrú
Tæknihyggjan, eitt helsta einkenni Alþýðubókarinnar, gefur manni tilefni til að
hefja umræðuna um hugmyndafræði hennar með því að spyrja: hvert var
vísindahugtak Halldórs? Friedrich Engels, sem mótaði hugtakið „hinn vís-
indalegi sósíalismi“, hafði mikið dálæti á náttúruvísindum, en hvort tveggja
þágu svo bolsévikar í arf. Meðal þess sem Engels ritaði má grafa fram dólgaefn-
ishyggjulegar fullyrðingar á borð við þessa: „díalektík hugsunarinnar er aðeins
endurspeglun af hreyfiformurn hins raunverulega heims jafnt í náttúrunni sem i
sögunni“.} Bolsévisminn hafði mjög sterkar pósitífískar tilhneigingar allt frá
því er Lenín skrifaði Efnishyggju og reynslugagnrýni (1909), mikið lesið rit þar
sem reynt er að grundvalla efnishyggju marxismans á altækan hátt út frá því
viðhorfi að þó svo að enginn maður væri til sem gæti séð heiminn, þá væri
heimurinn til og liti út eins og við sjáum hann. Að baki þessu fólst sú
meginskoðun að maðurinn væri þolandi í skynjun sinni, — að myndir mann-
anna af veruleikanum séu myndir sem eru misvel heppnaðar nálganir að hinni
sönnu og réttu veruleikamynd. Lenín hefur sem sé verið sakaður um það sem
nefnt er heimspekileg raunhyggja (realism). Hann leit ekki svo á að hugmyndir
séu fyrst og fremst eins konar tilgátur um veruleikann. Þessi túlkun Leníns á
efnishyggjunni fól í sér grófareinfaldanir, sem án efa áttu rætur sínar að rekja til
pólitískrar nauðsynjar (skv. formúlunni: Flokkurinn veit hvernig veruleikinn er
í raun og vcru). Næsta skref í sömu þróun var þegar bolsévikar settu Georg
Lukács út af sakramentinu fyrir að halda því fram (í bók árið 1923) að
díalektíkin gilti ekki um náttúruvísindaleg fyrirbæri, heldur aðeins í mannvís-
indum og sagnfræði. Þar með var ruddur vegur fyrir vélrænan og útþynntan
skilning á efnishyggjunni og fyrir nauðhyggju. Náttúruvísindin voru sett í
hásæti í Sovétríkjunum, stjórnmál urðu vísindi; félagsvísindi dóu svo út að kalla
má á stalínstímanum. Meginorsök tæknidýrkunarinnar í Sovétríkjunum var að
sjálfsögðu sú að landið var svo vanþróað tæknilega. Ekkert rúm var fyrir
efahyggju né heldur ráð á ómarkvissum félagsfræðum; menn urðu að trúa því að
tveir plús tveir væru fjórir án þess að spyrja frekar út í þá hluti. Flokkurinn fór
með einkaumboð til að túlka veruleikann. Mér þykir sýnt að orsakir tækni-
dýrkunar og einfaldrar þekkingarfræði í Alþýðubókinni séu af líkum toga
spunnar. Islendingar stóðu frammi fyrir stórfelldum tækniframförum og efnis-
legri uppbyggingu. Þó að hér vantaði Flokk og Byltingu, þá höfðum við þó
Sjálfstæðisbaráttuna. Halldór hamraði stöðugt á nauðsyn efnislegra framfara og
áleit að trúarbrögð og listagutl væri utanveltu þarfleysa. Lenínska þekkingar-
fræðin var þekkingarfræði hinna áþreifanlegu hluta.
40