Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Qupperneq 63

Hugmyndafrœði Alfýðubókarinnar
skáld Islands hafa til þessa verið fátæk. Kristinn E. Andrésson var öndverðrar
skoðunar, sem vænta mátti, og harmaði líkt og Halldór ill kjör skálda. Af
sumum skrifum Þórbergs Þórðarsonar er svo að skilja að hann hafi álitið
„andlegar framfarir“ eina markmið sósíalismans sem einhverju máli skipti, en
yfirleitt taldi hann samt að röðin kæmi fyrst að því að bæta ytri kjör alþýðu. Eina
ástæðu þessa menningarsinnaða viðhorfshjá Þórbergi, Halldóri og Kristni erað
finna í stéttarstöðu þeirra. Menningin var starfsvettvangur þeirra og það var
sérstakt verkefni þeirra að gera menningararfleifðina aftur nothæfa frá sósíalísku
sjónarmiði, það er að segja að túlka hana upp á nýtt þannig að Fjölnismenn yrðu
til dæmis ekki fyrst og fremst skoðaðir sem leiðtogar innlendrar borgarastéttar,
heldur forystumenn í alþýðusinnaðri þjóðfrelsisbaráttu. Það var þeim lífsnauð-
syn að sanna að Menningin væri ekki tómt auðvaldskjaftæði. Mjög góð heimild
um þess háttar þvott á menningararfinum er bók Einars Olgeirssonar um
íslenska þjóðveldistímann.
Þó skal þess gætt að fyrir þessari nauðsyn hafði Halldór kannski ekki gert sér
fyllilega grein þegar hann skrifaði einmitt Alþýðubókina, svo róttækt sem það rit
er. Og þegar hann var enn yngri dirfðist hann að hrakyrða sjálfa Heimskringlu
(sbr. Heiman eg fór 1952, 65). Þegar árin liðu kom svo barátta fyrir alræði
öreiganna, sem gera átti alþýðu kleift að njóta góðra listaverka. En eftir 1935
breyttist sósíalíska baráttan í andnasíska baráttu og höfuðslagorðið var nú ekki
aðeins Upplýsing! heldur einnig Björgum menningunni! Hægt er að greina þróun
hjá Halldóri í þessu efni frá vinstriróttækni til (sósíalískrar) menningarstefnu.
Með grófri einföldun má lýsa þessum þróunarskrefum þannig:
1) Listaverk fyrri tíma eru lítils virði (enda unnin með úreltum verkfærum;
enda verklegar dáðir merkari listaverkum; enda er ljótt að skapa listaverk meðan
fólkið sveltur ...).
2) Sum listaverk fyrri tíma eru mikils virði og gera verður alþýðu kleift að
njóta slíkra verka (ekki loka málverk inni á söfnum; hafa miða á sígilda tónleika
ódýrari; þær bækur sem eru skrifaðar af eins konar tilviljun geta veriðgóðar . . .)
3) Pólitíska baráttan hefur það höfuðmarkmið að varðveita menninguna og
sigurgegn Hitler jafngildirað nokkru heimsbyltingu. Alpýðubókina má staðsetja
á fyrsta og öðru stiginu og t.d. ritgerðina „Myndir“ greinilega á þvi fyrsta. í
þeirri þróun sem þessari stigskiptingu er ætlað að lýsa gerist það jafnframt að
menningunni og listinni er ætluð sívaxandi þýðing, en um leið dregur úr
þýðingu þess ytra og efnislega. Halldór viðurkennir að mikil listaverk geta
einnig komið til á erfiðum tímum í lífi þjóðar.
Þegar skáldið hafði lokið Vefaranum mikla frá Kasmír virðist hann hafa
53