Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Side 99

Frelsið og sprengjan
Hannah Arendt sendi frá sér bók (fyrir nokkrum árum) þar sem ekki var fjallað
um það mál.
Jú, ekki hefði ég neitt á móti því að ræða styrk og veikleika í sjónarmiðum
Arendts á málþingi í London eða yfir kaffibolla 1 Prag. Við stefnum (vonandi)
báðir að því. Og tvennt mundi ég þá vilja rökræða við yður. í fyrsta lagi er
„hugmyndin" um kommúnisma mótsagnakenndari en þér látið í veðri vaka;
hún heldur bæði „alræðis“- og lýðræðisþáttum saman í spennu. Til vitnis um
lýðræðisþættina er Vorið í Prag og vissir evrópu-kommúnískir straumar (til
dæmis á Spáni og í Ítalíu).
í öðru lagi mundi ég sem sagnfræðingur halda því fram að jafnvel bestu
heimspekingar einfölduðu um of sögulega viðburði. Þér festið kommúníska
sögu eins og hún leggur sig upp á þvottasnúru hugmyndafræðinnar. En hversu
áhrifamiklar sem hugmyndir kunna að vera, tengjast þær í raun margvíslegum
öðrum þáttum efnislegrar og andlegrar tilveru og allir þessir þættir í sameiningu
skapa tiltekinn sögulegan viðburð.
Skilningur yðar á hugmynd (eða hugmyndafræði) kommúnismans er fá-
gætlega einfaldur: grimmdarfullur illvilji sem stefnir markvisst að því að kæfa
öll mannréttindi, hefur alið af sér hemaðarhyggju og hugmyndafræðilega
einstefnu og er rekinn áfram til „heimsyfirráða“. Það er ekki erfitt að skilja hvers
vegna tékkneskur menntamaður hugsar svona.
En jafnvel um Tékkóslóvakíu dettur manni í hug hvort skýringar séu
ekki of fræðilegar. Samkvæmt þeim greinargerðum sem ég hef lesið um
Vorið í Prag (t.d. Næturfrost í Prag eftir Mlynar) virðast hagnýtari sjónarmið
hafa ráðið gerðum sovéska hersins og pólitískra skriffinna Varsjárbandalagsins.
Fyrir þeim vakti, í samræmi við boðskap „Brésnef-kenningarinnar", að varðveita
hring þjónusturíkja umhverfis sovésku landamærin, með stjórnlist raunsæis-
pólitíkur að leiðarljósi: að verja ávinninga síðari heimsstyrjaldarinnar hvað sem
það kynni að kosta.
Ekki er að efa að þessi aðgerð var síðan fegruð með hefðbundnu málskrúði um
samstöðu með „sósíalískum bræðraþjóðum" og alþjóðlegum málstað komm-
únismans. En þessi málflutningur kann að skipta litlu og er ef til vill ekki jafn
áhrifamikill og þér ætlið. Hvað varðar Tékkóslóvakíu og Afganistan skipti hann
miklu minna máli en hagnýtar herfræðilegar og pólitískar vangaveltur, vanga-
veltur sem lutu að keppni blokkanna tveggja (með óttann við hernaðarbandalag
Bandaríkjanna og Kína sem frekari áhrifavald).
89