Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Side 25

Götustelpan
heims: orð týna hefðbundnum táknmiðum sínum, málið verður kaótískt
eins og sjálfið, persónan.
I orðabók raunsæismanna vísar hugtakið persóna til ákveðins samhengis í
tíma og rúmi. Persónan á sér baksvið og heiti, andlit sem í er fortíð,
skapgerð og félagslega stöðu. Samhengið gefur henni afmarkað og heild-
stætt inntak. I módernískum verkum hefur þessi formgerð einatt sundrast
en í stað hennar byggst önnur: brotakennd, goðsöguleg. Gott dæmi er per-
sónusköpun Thors Vilhjálmssonar. Persónur hans eru oftast nær ónafn-
greindar og sögulausar, tákn frumlægra aðstæðna í öllu mannlífi, síbreyti-
legar myndir hins óbreytilega. Á stundum þenjast þær út ellegar þær dragast
saman líkt og gangarnir sem þær fara eftir, og eru ekki samar frá stundu til
stundar. Lifa í ljósaskilum hins vitaða og dulvitaða, vera þeirra klofin að
rótum, á reiki og hlaðnar óvissu: Hvað er ég? Hvar er ég? Hvað er draumur
og hvað er veruleiki? Thor lýsir líkt og margir módernistar hinu mennska
átaki, sem sameiginlegt er öllum mönnum, persóna hans í senn safn brota
og goðsögn. Því er á þetta minnst að svipaðrar stefnu gætir í sögum Ástu
Sigurðardóttur, einkum þeirri sem hér verður greind, Sunnudagskvöldi til
mánudagsmorguns4 (héðan í frá stytt).
3
I Sunnudagskvöldi taka vensl hins ytra og innra sífelldum breytingum. Ekki
er unnt að greina heilsteypta eða röklega sjálfsvitund innan sögunnar, ein-
ungis breytilegt sjálf, sem sveiflast í sviptivindi tilfinninga og á milli gjör-
ólíkra kennda. Með orðræðu sinni reynir það að hasla sér völl, afmarka sig,
festa sér stað í veruleika — en árangurslaust; mörk hins hlutlæga og huglæga
rofna sífellt, ytri fyrirbæri taka á sig mynd innra landslags, ekkert víst og
öruggt í þeim venslum. Þetta sjálf lifir í ímynduðum heimi líkt og barnið, sér
sjálft sig í ótal speglum, berskjaldað og varnarlaust fyrir umheiminum.
Sögunni má skipta í fjórar sneiðar, sem tengjast eftir formlegu jafngildi og
fela í sér kerfi hliðstæðna og andstæðna. Hver um sig einkennist af árekstri
sjálfs og umheims: sjálfs sem reynir að staðfesta sig, umheims sem í sífellu
brýtur það niður og gerir það að viðfangi. Innan hverrar sneiðar á sér stað
flótti frá einsemd, tómi og sekt, eða öllu heldur leit að samveru, ást og
öryggi. Lesandinn fleygist ásamt sögusjálfinu á milli þessara andstæðna, sem
jafngilda í raun móthverfu lífs og dauða. Segja má að hver sneið einkennist
bæði af lóðréttri og láréttri stefnu. Sögukonan reynir að lifa sig upp til
annarra en er haldið niðri, gerð að viðfangi og nauðgað með ýmsu móti,
lykilorðin: niðurlæging, bæling. Tilraunir hennar til uppreisnar falla saman
við sífellda hreyfingu inn og út, hún berst inn í hús og út á götu, ferlið
táknrænt: inni er skjólið, samveran og lífið, úti er tómið, einveran og
151