Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Blaðsíða 112

Tímarit Máls og menningar
afleiðingar verka ráða meira um siðferðisgildi samkvæmt hans eigin kenn-
ingu en hann vildi kannast við.6
Þegar Þorsteinn talar um það sem frumkröfu réttlætisins að verðleikar
manna fái að koma fram, merkir orðið „verðleikar“ mannkostir og hæfi-
leikar, hvaðeina sem prýðir fólk. A þetta hef ég þegar bent og má rökstyðja
enn frekar með því að benda á að hann segir að verðleikarnir (sannleikurinn)
um barn komi þá aðeins fram „að það fái að spreyta sig og njóta sín svo að
það megi leiða í ljós hvers það er megnugt“. Hér sýnist mér Þorsteinn fara
nærri því að segja að réttlætið sé einfaldlega krafan um að fólk fái að þroska
hæfileika sína og njóta sín, að lifa vel, eins og Grikkjum forðum var tamt að
orða það. Ranglætið er þá andstæða þessa, það sem kemur í veg fyrir að
mennirnir lifi vel. En eftir því sem hér hefur verið haldið fram er það sem
Þorsteinn hefur áður sagt um sannmæli og sannleika ekki rökstuðningur
fyrir „frumkröfu alls réttlætis", sem hann nefnir svo. Eg fæ raunar ekki séð
hvernig slíka kröfu væri hægt að rökstyðja án þess að viðurkenna að gott líf
mannanna sé siðferðilegt keppikefli. En eins og nefnt hefur verið virðist
Þorsteinn vilja komast hjá því að láta kenningu sína hvíla á forsendum af
þeim toga, þótt ekki væri nema að hluta til.
Hér að ofan hefur nytjastefnu borið á góma. Ekki væri úr vegi að endingu
að fara nokkrum orðum um hana og skyld efni. Hér er um að ræða afstöðu í
siðfræði sem segja má að sé alveg öndverð þeirri sem Þorsteinn tekur, en sá
sem hér ritar aftur hallast að. Þess ber að geta að þessi mál eru öll ansi snúin
og hér verður því ekki nema rétt krafsað í yfirborðið.
Leikslokakenningar (consequentalism) eru þær kenningar í siðfræði að sið-
ferðisgildi fyrirbæris ráðist af afleiðingum þess: siðferðisgildið sé þeim mun
meira því betri sem afleiðingarnar séu.7 Hvað rétt er fyrir mig að gera veltur
þá á því hvaða kostur af þeim sem ég á við hverjar aðstæður hefur bestar
afleiðingar. Nytjastefna (utilitarianism) er aftur sérstakt afbrigði leiksloka-
kenningar sem lítur svo á að hið góða sé hamingja eða mannleg velferð, og
því sé siðferðilega rétt að gera það sem hefur mesta hamingju í för með sér,
ekki endilega fyrir gerandann sem í hlut á heldur mesta hamingju yfirleitt.
Það voru breskir nítjándu aldar menn — þeirra kunnastir eru Jeremy
Bentham, sem jafnan er talinn upphafsmaður nytjastefnunnar, og John
Stuart Mill — sem mótuðu þessa skoðun sem sérstaka stefnu eða kenningu.
Margir höfðu þó haldið fram ýmsum áþekkum skoðunum löngu fyrr,
Platón þegar þannig lá á honum og Epikúros og fylgismenn hans í fornöld,
til dæmis, og þorri kennimanna um mannlegt samfélag í vestrænni hefð allt
frá Aristótelesi til Marx og áfram virðist trúa því að gildi siða og skipulags
ráðist að mestu eða öllu leyti af afleiðingum þeirra fyrir velferð fólksins sem
í hlut á.
238