Tímarit Máls og menningar - 01.12.1992, Blaðsíða 8

. . .“ Þannig hefst skáldsagan, því rétt eins
og Rabelais veit Rushdie mætavel að höf-
undurinn og lesandinn verða að gera með
sér samning þegar í upphafi; þetta verður
að liggja ljóst fyrir: það sem hér er sagt frá
er ekki alvarlegt enda þótt sagt sé frá hrylli-
legum atburðum.
Að stefna saman alvöruleysi og hryll-
ingi: þannig er einn kaflinn í Fjórðu bók:
Pantagrúll er á siglingu á skipi sínu úti á
reginhafi þegar hann mætir skipi sauða-
kaupmanna; einn kaupmannanna veitir því
athygli að Panúrg er með opna buxnaklauf
og með gleraugun sín krækt í húfuna sína,
og þykist kaupmaðurinn hafa efni á að setja
sig á háan hest og kallar hann kokkál. Pan-
úrg hefnir sín á stundinni: hann kaupir af
honum rollu sem hann kastar í sjóinn; þar
sem rollur fylgja forysturollunni af eðlisá-
vísun, stökkva allar hinar á eftir henni í
hafið. Kaupmennimir fyllast skelfmgu og
reyna að grípa í ullina á þeim og homin með
þeim afleiðingum að þeir lenda einnig í
sjónum. Panúrg mundar ár, ekki í því skyni
að bjarga þeim heldur til að koma í veg fyrir
að þeir komist aftur um borð í skipið; hann
messar yfir þeim og dregur ekki af, segir að
þessi heimur sé táradalur en að fyrir handan
ríki gleði ein og hamingja, og fullyrðir að
hinir burthorfnu séu mun sælli en lifendur.
Hann óskar þeim engu að síður þess, ef þeir
gætu enn hugsað sér að lifa meðal manna,
að þeir hitti fyrir stórhveli, svipað og Jónas
hér forðum. Þegar hann hefur drekkt þeim
öllum, óskar hinn góði munkur Jóhannes
Panúrgi til hamingju, en átelur hann þó
fyrir að hafa borgað kaupmanninum og
hafa þannig kastað fjármunum á glæ. Og
Panúrg svarar: „Guð minn góður, ég hafði
af þessu skemmtan upp á eina fimmtíu
þúsund franka!“
Þetta atriði er óraunverulegt, ómögulegt;
en er ef til vill hægt að draga af því siðferði-
legan lærdóm? Er Rabelais að deila á
nánasarháttinn í kaupmönnum og skemmta
okkur með því að veita þeim ærlega ráðn-
ingu? Eða ætlar hann að hneyksla okkur
með miskunnarleysi Panúrgs? Eða er hann
sem góður og gegn andkirkjusinni að gera
grín að þeim heimskulegu trúarklisjum sem
Panúrg dælir út úr sér? Þið megið geta! Það
er sama hvert svarið er, öll eru þau
aulagildrur.
Octavio Paz: „Hvorki Hómer né Virgill
vissu hvað kímni var; Aristóteles virðist
hafa séð hana fyrir, en kímnin fær ekki á sig
mynd fyrr en með Cervantes . . . Kímnin,“
heldur Paz áfram, „er hin mikla uppfinning
nútíma hugsunar.“ Grundvallarhugmynd:
kímnin er ekki eitthvað sem hefur fylgt
manninum frá ómunatíð; hún er uppfinning
sem tengist fæðingu skáldsögunnar. Kímn-
in er sem sagt ekki hlátur, ekki háð, ekki
háðsádeila, heldur sérstök tegund fyndni,
sem Paz segir að „geri allt tvírætt sem hún
kemur nálægt“ (og það lykillinn að eðli
kímninnar). Þeir sem ekki hafa gaman af
atriðinu þar sem Panúrg drekkir kaup-
mönnum og rollurn um leið og hann lofar
lífið fyrir handan, koma aldrei til með að
botna neitt í list skáldsögunnar.
Svæðið þar sem siðferðisdómar
eru numdir úr gildi
Ef einhver spyrði mig hver sé algengasta
orsök misskilnings milli mín og lesenda
minna, myndi ég hiklaust svara: kímnin. Eg
hafði aðeins búið í Frakklandi skamman
tíma og var langt í frá orðinn fullsaddur á
athygli. Merkur læknisfræðiprófessor sem
hafði hrifist af Kveðjuvalsinum lét í ljósi
6
TMM 1992:4