Tímarit Máls og menningar - 01.12.1992, Síða 10

upp úr vasa sínum uppkast að ræðunni sem
hann hyggst flytja á ráðstefnunni. Sæðis-
gjöf á að vera nafnlaus, ókeypis og (nú
horfír hann í augun á mér) helgast af þrenns
konar ást: ást á ókunnu eggi sem þráir að
ljúka hlutverki sínu; ást gefandans á sjálf-
um sér sem einstaklingi sem myndi fram-
lengjast með þessari gjöf, og í þriðja lagi,
ást á hjónum sem þjást vegna þess að
draumur þeirra rætist ekki. Þvínæst horfir
hann aftur í augun á mér: enda þótt hann
meti mig mikils, ætlar hann að leyfa sér að
gagnrýna mig: mér tókstekki að undirstrika
nægilega vel hve það er siðferðislega fal-
legt að gefa sæði. Eg reyni að bera hönd
fyrir höfuð mér: Þetta er gamansaga!
Læknirinn í sögunni er skýjaglópur! Ekki
taka hann svona alvarlega! Jæja, segir próf-
essorinn tortrygginn, á maður þá ekki að
taka skáldsögur þínar alvarlega? Mér vefst
tunga um tönn og skyndilega rennur upp
fyrir mér ljós: ekkert er eins erfítt og að
útskýra kímni.
í Fjórðu bók er fjallað skip í sjávarháska.
Allir eru uppi á dekki og berjast við að
bjarga skipinu. Allir nema Panúrg sem er
lamaður af skelfíngu og barmar sér ákaft,
gullfalleg harmakveinin í honum ná yfir
heilu blaðsíðumar. Jafnskjótt og óveðrinu
slotar, verður hann aftur hinn borubrattasti
og hellir sér yfir samferðamenn sína fyrir
leti og ómennsku. Og þá gerist nokkuð sem
er einkennilegt: við fyllumst ekki heift í
garð þessa hugleysingja, lygara, þessa
skoffíns, heldur þykir okkur aldrei vænna
um hann en þegar hann hreykir sér sem
hæst. Það er í þessum köflum sem bók
Rabelais verður alger skáldsaga. Það er að
segja: svæði þar sem siðferðislegir dómar
eru numdir úr gildi.
Að nema hinn siðferðislega dóm úr gildi
er ekki siðleysi skáldsögunnar, heldur sið-
ferði hennar. Siðferði sem beinist gegn
þeim rótgróna vana mannsins að dæma
strax, án afláts, og alla, dæma fyrirfram án
þess að skilja. Allur þessi ákafí manna við
að dæma er frá sjónarmiði visku skáldsög-
unnar hin fyrirlitlegasta heimska, skelfi-
legasti háski. Ekki það að skáldsagnahöf-
undurinn hafni algerlega rétti manna til að
kveða upp siðferðislega dóma, heldur send-
ir hann þá út fyrir svið skáldsögunnar. Þar
getur þú, ef þér sýnist svo, sakað Panúrg um
heigulshátt, ásakað Emmu Bovary, ásakað
Rastignac, það er þitt mál; skáldsagnahöf-
undurinn getur ekkert að því gert.
Það var gífurlegt afrek að búa til svæði
þar sem siðferðislegir dómar eru numdir úr
gildi. Einungis þar fá skáldsagnapersónur
notið sín, það er að segja einstaklingar sem
ekki eru sprottnir af fyrirfram gefnum sann-
leika, dæmi um gott og vont, eða fulltrúar
áþreifanlegra lögmála sem stangast á, held-
ur sjálfstæðar verur sem byggja tilveru sína
á eigin siðferði, lúta eigin lögmálum. Hið
vestræna samfélag er orðið vant því að líta
á sig sem boðbera mannréttinda; en áður en
maðurinn öðlaðist réttindi þurfti hann að
læra að líta á sig sem einstakling, líta á sig
sem slíkan og láta líta á sig sem slíkan; það
hefði aldrei getað gerst nema á löngum tíma
fyrir tilstuðlan evrópskra lista og þá einkum
skáldsögunnar sem temur lesandanum
áhuga fyrir annarra högum og fær hann til
að reyna að skilja sannfæringar sem eru
ólíkar hans eigin sannfæringu. Að þessu
leyti hefur Cioran rétt fyrir sér þegar hann
kallar hið evrópska samfélag „samfélag
skáldsögunnar“ og talar um Evrópubúa
sem „syni skáldsögunnar“.
8
TMM 1992:4