Tímarit Máls og menningar - 01.12.1992, Blaðsíða 21

baráttu fyrir trúarríki, þá var skáldsagan
fyrir tilstuðlan Rushdie, að þróast frá elsku-
legu kennarabrosi Thomasar Manns yfir í
taumlaust hugmyndaflug sem sótt var í end-
uruppgötvaða kímni Rabelais. Andstæð-
umar voru skerptar út í æsar og þeim síðan
teflt saman.
Frá þessu sjónarmiði er dómurinn yfir
Rushdie ekki tilviljun, virfirring, heldur
afar djúpstæð átök milli tvennra tíma: trú-
arríkið ræðst gegn Nútímanum og velur sér
sem skotmark það sköpunarverk hans sem
einkennir hann mest: skáldsöguna. Því
Rushdie framdi ekki guðlast. Hann réðst
ekki gegn Islam. Hann skrifaði skáldsögu.
En fyrir þann sem er guðræðislega þenkj-
andi er það hálfu verra; ef ráðist er gegn
trúnni (með því að deila á hana, fremja
guðlast eða gerast villutrúarmaður) eiga
verðir hofsins hægt um vik að veija hana,
því þá eru þeir á heimavelli og geta talað
sitt tungumál. En skáldsagan er önnur plán-
eta í þeirra augum, önnur veröld sem byggir
á annars konar siðareglum, infemum þar
sem allsheijarsannleikur er ekki til og djöf-
ulleg tvíræðni snýr öllum sannfæringum
upp í gátur.
Ég undirstrika það: ekki árás heldur tví-
ræðni. Annar hluti Söngva Satans (það er
að segja sá hluti sem mest hefur farið fyrir
bijóstið á mönnum, en þar sagt frá Mú-
hameð og upphafi Islams) er skrifaður sem
draumur Gibreels Farishta, sem síðar gerir
lélega mynd eftir þessum draumi þar sem
hann leikur sjálfur erkiengilinn. Frásögnin
er þannig afstæð í tvennum skilningi (fyrst
sem draumur, síðan sem léleg kvikmynd
sem kolfellur), og hún er ekki sett fram sem
fullyrðing, heldur sem leikrœn uppfinning.
Þarflaus uppfinning? Ég tek ekki undir það:
hún varð til þess að ég áttaði mig í fyrsta
sinn á ævinni á þeirri Ijóðrænu sem músl-
imatrúin, heimur múslima býr yfir.
Ég vil ítreka í þessu sambandi að ekkert
rúm er fyrir hatur í hinum afstæða heimi
skáldsögunnar. Skáldsagnahöfundur sem
skrifar sögu til að gera upp einhverjar sakir
(hvort sem það eru hugmyndalegar eða per-
sónulegar sakir) getur verið alveg handviss
um að hann bíður fagurfræðilegt skipbrot.
Ayesha, unga stúlkan sem leiðir hina dá-
leiddu þorpsbúa út í opinn dauðann, er vita-
skuld ófreskja, en hún er líka heillandi,
töfrandi (umkringd fiðrildum sem fylgja
henni hvert fótmál) og oft kemur hún við
taug í brjósti manns; jafnvel mynd af erki-
klerki í útlegð (ímynduð lýsing á Kho-
meini), er dregin upp nánast af virðingu og
skilningi; vestrænn nútími er litinn hom-
auga og honum er aldrei lýst sem æðri hinni
austrænu tímaskekkju; skáldsagan „kannar
sálfræðilega og goðfræðilega“ foma, helga
texta, en sýnir auk þess hversu mjög sjón-
varpið, auglýsingamar og skemmtanaiðn-
aðurinn draga þá í svaðið. Njóta þá
vinstrisinnuðu persónumar, sem skammast
yfir hégóma nútímaheimsins, óskertrar
samúðar höfundarins? Ónei, þær eru skelfi-
lega fáránlegar og álíka hégómlegar og sá
hégómi sem þær hrærast í; enginn hefur rétt
fyrir sér og enginn hefur algerlega rangt
fyrir sér í því karnivali afstœðisins, eins og
kalla má þetta verk (þess vegna fínnst mér
að Söngvar Satans taki næstu bók hans þar
á undan, Skömm, langt fram).
I Söngvum Satans er þannig verið að bera
list skáldsögunnar sem slíka sökum. Þess
vegna er það dapurlegasta í allri þessari
sögu ekki dómur Khomeini (sem er sprott-
inn af heilsteyptri en grimmilegri hugsun),
heldur það að Evrópa skuli ekki hafa dug í
sér til að veija og útskýra (útskýra þolin-
TMM 1992:4
19