Tímarit Máls og menningar - 01.12.1992, Blaðsíða 55

hann reyna að vera að komast á „annað plan
en þessi hugsunarháttur liggur í, reyna að
sjá hlutina utan frá í stað innan frá.“ Hann
teflir líka íslenskum sögum frá 13. öld, sem
hann nefnir skáldsögur, fram sem helstu
andstæðu súbjektífra skáldsagna samtím-
ans og leggur m.a. áherslu á að nútímahöf-
undar geti margt af þeim lært.
I „Minnisgreinum um fomsögur“ sem
birtust 1945, sama ár og íslandsklukkunni
var lokið, kemur þó enn skýrar fram, hvað
það er sem Halldór telur nútímahöfunda
geta lært af sagnameisturunum fomu. Ég
ætla að stikla á fáeinum atriðum. Eftirtekt-
arvert er t.d. að hann gerir ekki aðeins ráð
fyrir að sögumar byggi á munnlegri frá-
sagnarlist sem hafí verið orðið þroskað list-
form meðal norrænna þjóða löngu áður en
bókfell kom til sögunnar, heldur telur hann
að sumar sögur eða hlutar úr þeim hafí
beinlínis verið samdar til „að segjast á
mannfundum", t.d. á alþingi. Hann gerir
m.ö.o. ráð fyrir að bókfellið hafi ekki staðið
milli sagnamannsins og áheyrenda og af því
leiði að í „fullkomnustu Islendíngasögum“
sé „skemtunin aðalatriði, dramað, hin
spennandi saga, flutt af íþrótt fyrir eftir-
væntíngarfullum áheyrendum.“ „Þessir
karlar höfðu það umfram marga skáld-
sagnahöfunda nútímans að kunna að segja
sögu svo hún varð áheyrendum að sýn og
raun,“32 staðhæfir Halldór og leggur m.a.
niður fyrir sér hver yrkisefni þeirra vom,
hvaða aðferðum þeir beittu við að segja frá
og skipa niður efni og að h vaða leyti aðferð-
ir þeirra og sýn voru önnur en nútíma-
manna. Það kemur ekki á óvart að hann
skuli fjalla í löngu máli um myndskynjun
íslenskra miðaldamanna. Hitt er aftur
merkilegt hversu mikla áherslu hann leggur
einmitt á þau myndræn einkenni fornsagn-
anna sem frekast leiða hugann að kvik-
myndalist. Hann segir t.d.:
Forsendur miðaldanna til að vita hið sanna
um hlut voru ærið veikar. Vísindi vom ekki
til. Menn sjá hlutina í stflbundnu formi og
myndrænni afstöðu hvem til annars, sjá þá
skáldsaugum og skilja þá listrænt, ekki
33
raunrétt samkvæmt eðlisfræðinni.
Hér er hann að fjalla um það sem ég taldi
til einkenna kvikmynda hér að framan, þ.e.
að skáldskapur verksins felst ekki síst í
samtengingu og niðurskipan einstakra þátta
í atburðarás, með tilheyrandi stækkunum
eða smækkunum ákveðinna hluta, og mis-
jafnri lýsingu þeirra. Og ég hef ekki trú á
öðru en Halldóri sé hliðstæðan ljós — hann
skrifaði sjálfur kvikmyndahandrit á Amer-
íkuárum sínum og fylgdist grannt með
kvikmyndalist, þá og löngum síðar.34
„Minnisgreinar um fomsögur" birtist í 1.
hefti Tímarits Máls og menningar 1945 en
annað heftið var helgað sjálfstæðismálum
enda þá fyrirsjáanlegt að hemám Banda-
ríkjamanna kynni að vara lengi enn. í hópi
þeirra sem skrifuðu um sjálfstæðismálin
var Halldór Laxness en um þau ræddi hann
reyndar einnig í „Minnisgreinunum". Þeim
lýkur hann með lýsingu á sögulegu hlut-
verki fomsagnanna þar sem hann leggur
áherslu á að „sorgleikir“ þeirra endurspegli
fall þjóðveldisins en á næstu öldum verði
þær „aflið sem deyddi dauða“ Islendinga.
„Fomsagan var okkar óvinnanlega borg,“
segir hann, „og það er hennar verk að við
emm sjálfstæð þjóð í dag.“ Af þessum
orðum lýsir að Halldór vill að nútímaskáld-
sagan verði sambærilegt virki, þ.e. stuðli að
því að Islendingar varðveiti sjálfstæði sitt.
En til þess þarf skáldsagan auðvitað að hafa
áhrif á þjóðfélagsþróunina og til fomsagn-
TMM 1992:4
53