Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Síða 17

EFTIRMYNDIR NIETZSCHES
það sé og gerir það reyndar t.d. í Ecce homo. Svo er að sjá sem Nietzsche sé
því ekki á móti öllu siðferði þótt hann segist vera á móti siðferðinu sem slíku!
Vafalítið freistast ýmsir til að álykta hér um ást Nietzsches á mótsögnum.
En ef að er gætt kemur í ljós að engin mótsögn felst í afstöðu Nietzsches,
hversu skrýtið sem það kann að virðast við fyrstu sýn. Mótsögnin leysist upp
um leið og hugað er að ásetningi Nietzsches og skilningi hans á tungumálinu.
Tungumálið er ekki bundið við það eitt að miðla innihaldi skoðana til
annarra, það er verkfæri sem menn brúka til að ná fjölmörgum markmiðum
sínum. Tungumálið má nota til að villa á sér heimildir,10 vekja til umhugs-
unar, hræða, sefa, fyrirskipa og ákalla, svo fátt eitt sé nefnt. Raunar má efast
um miðlunargetu tungumálsins, líkt og svo margir fræðimenn hafa gert á
þessari öld, iðulega undir sterkum áhrifum frá Nietzsche. Þótt Nietzsche hafi
öðlast frægð fýrir að beina sjónum að tungumálinu sem verkfæri, hefur
mönnum láðst að spyrja hvað Nietzsche sjálfum gekk til þegar hann nefnir
sig opinberlega „siðleysingja“, hvaða markmiðum hann hugðist ná með
þessu orði.
,,[É]g afhjúpaði kristið siðferði“, segir Nietzsche í Ecce homo, „þess vegna
þurfti ég á orði að halda sem hafði ögrandi merkingu í augum allra“.11
Nietzsche velur semsagt orðið vegna þess að það er ögrandi og sú ögrun er
tengd afhjúpun kristins siðferðis. Með kristnu siðferði vísar hann, eins og
áður sagði, á það hjarðsiðferði sem hann telur ríkja á nítjándu öld. Til að
skilja herkænsku Nietzsches - notkun hans á orðinu „siðleysingi“ - verðum
við að huga nánar að skilningi hans á þessu siðferði.
Hér nægir að tilfæra þrjú einkenni úr hinni viðamiklu greiningu Nietzs-
ches. Hið fyrsta er að hjarðsiðferðið auglýsir sjálft sig blygðunarlaust sem
siðferði.12 Siðapredikarinn blaðrar um eigið siðferði, gefur dygðum sínum
nafh og telur að mikið sé áunnið með því að játast siðferðinu 1 orði; og hann
reynir fá aðra á sitt band, þolir engin frávik. í öðru lagi notar siðapostulinn
siðferðið til að breiða yfir veikleika sína og ljá þeim yfirbragð siðferðilegs
styrkleika. Siðapostulinn er, svo skýringardæmi sé tekið, líkur ófróðum og
lötum kvikmyndagagnrýnanda sem er alls ófær um að gera upp á milli
kvikmynda en segist vera umburðarlyndur og sanngjarn gagnrýnandi, hann
hreinlega vilji ekki gera upp á milli mynda: Þær séu allar jafngóðar. Með
fáeinum vel völdum orðum tekst honum að breyta veikleika í siðferðilegan
styrkleika. Þriðja atriðið varðar yfirgengilegan hroka siðapostulans, hversu
sjálfumglaður hann er. Siðapostulinn telur sitt eigið siðferði hið eina eigin-
lega siðferði, allt annað sé siðleysi. „Ég er siðferðið í sjálfu sér, ég er siðferðið
sem slíkt“ er kjörorð siðapostulans. í Ecce homo segir Nietzsche að orð sitt
„siðleysingi“ feli í sér tvíþætta neitun, sú síðari, sem hann telur mikilvægari,
TMM 1997:3
15