Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Page 28

Kristján Árnason
„Bara flón! bara skáld!“
Heimspeki í molum eða molar um Nietzsche
Ef sagt er um heimspeki að hún sé í molum, hljómar það sumpart sem
áfellisdómur og sumpart sem öfugmæli, því það ætti einmitt að vera
sérstakt kappsmál allrar heimspeki að koma auga á samhengi hlut-
anna og raða þekkingu manna á þeim í skipulegt kerfi sem sé byggt á
traustum grundvelli og það svo mjög að hafa megi að leiðarljósi í lífi sínu.
Sá sem helgar líf sitt heimspekinni ætti þá með réttu móti að geta sagt eins
og postulinn: áður var þekking mín í molum, en nú sé eg allt eins og í
skuggsjá. Og í aldanna rás hefur heimspekin sem slík stefnt að því og jafnvel
á stundum náð langt í að þjóna þessu markmiði, og þótt þar hafi einatt verið
hver höndin upp á móti annarri og efahyggja skotið upp kollinum hvað eftir
annað, þá hefur hún myndað í heild sinni samhangandi og vitræna orðræðu
frá Þalesi til Hegels. En frá því um miðja síðustu öld og fram á okkar dag er
eins og brestur komist í þetta samhengi og vöxtur og viðgangur hinna
einstöku greina þekkingar hafi leitt til þess að þær hafa slitið sig lausar frá
heildinni og splundrast í allar áttir í ákveðin sérsvið þar sem hvert hirðir sinn
mola. Og í stað raunverulegrar heimspekilegrar heildarsýnar hafa menn þá
látið sér nægja að hokra að sínu, nema þá helst að þeir hafi reynt að byggja
út frá sínu þekkingarsviði ákveðna hugmyndafræði eða „isma“, þar sem
alhæft er út frá þröngum forsendum og gert tilkall að komast að gildum
niðurstöðum sem ná langt út fyrir umrædd svið.
Á þessu tímabili er kannski erfitt að finna heimspekinga sem bera ægis-
hjálm yfir aðra og halda í alla þræði þekkingar líkt og löngum áður, en ef á
að benda á hugsuð sem endurspeglar þetta skeið, mótsagnir þess og ringul-
reið og sveiflur og ólgu og upplausn, væri það helst Friedrich Nietzsche sem
var einmitt fæddur rétt fyrir miðja öldina eða 1844 og og lauk lífi sínu sjálft
aldamótaárið. Um Nietzsche má kannski einmitt segja, og það allt eins til lofs
og lasts, að heimspeki hans sé í molum eins og tíminn sem hann lifir á og
eins og umfjöllun um hann hlýtur að vera, þar sem hann í stað þess að reyna
að tjasla upp fokheldu hugmyndahreysi sem við gætum skriðið inn í til skjóls
fyrir vindum skilur lesanda sinn eftir á berangri þar sem allra veðra er von.
26
TMM 1997:3