Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Síða 33

„BARA FLÓN! BARA SKÁLD! “
og það svo mjög að næmur lesandi gat séð fyrir sér hinn þungbrýna prófessor
ffá Basel með þyrsosstaf eða furuköngul í hendi í gervi satýrs, dansandi líkt
og Þersítes spámann í Bakkynjum Evripídesar.
III
En þegar á líður er eins og þungamiðja ritsins færist til og athyglin beinist
fr á fæðingu harmleiksins til hnignunar hans, og þá er meginandstæðan ekki
lengur milli guðs vímunnar og guðs draumsins, eða hins díonýsiska og hins
apollonska, heldur skýtur upp kollinum nýtt svið sem verður höfuðand-
stæða hins díonýsiska. Þetta mætti kalla „hið sókratíska", því í leitinni að
orsök fyrir hnignun harmleikjalistarinnar í Grikklandi berast böndin æ meir
að einum manni sérstaklega, hinum aþenska vitringi Sókratesi, sem er
nefndur „fyrsti ffæðingurinn“, þar sem hann með endalausum rökræðum
sínum, kollóttum siðapredikunum og oftrú á skynsamlegri hugsun verður
fúlltrúi þess sem spillti hinni tragísku lífskennd Forngrikkja og varð hinum
safamikla díonýsiska skáldskap að aldurtila.
Og nú er auðvitað full ástæða til að hefja að nýju málssókn gegn Sókratesi,
að þessu sinni þó einkum fyrir þær sakargiftir að hafa lagt grundvöll að þeirri
skynsemishyggju Vesturlanda sem Nietzsche finnst kominn tími til að end-
urskoða og endurmeta. Og þá eru að sjálfsögðu kvaddir til höfuðandstæð-
ingar Sókratesar, sófistarnir svonefhdu sem hann er látinn kveða í kútinn í
samtölum Platons, en nú er eins og kominn sé tími til „endurupptöku“
þeirra kappræðna. En eins og sumir muna varð þeim ekki síst að deiluefhi
afstæði mannlegrar þekkingar, þar sem Sókrates og Platon lærisveinn hans
litu svo á að hin sófíska setning að maðurinn væri „mælikvarði allra hluta“
mundi grafa undan sannri þekkingarleit með því að gera öll sjónarmið jafn
rétthá.
Þegar nú Nietzsche teflir fram í þessum efnum viðhorfum sem ganga
undir nafninu perspektívismi eða sjónarhornastefna, þá er ekki nema von
að einhverjum finnist sem hin forna afstæðishyggja sófistanna sé endurvakin
til lífsins og sömu rökin hljóti að gilda gegn þessum tveim stefnum jafnt, sem
sé þau að þær falli á eigin bragði og komist í mótsögn við sjálfar sig, sé þeim
fýlgt út í æsar. Hér skal þó ekki farið út í þá sálma en aðeins bent á að hugsun
Nietzsches er hér sem endranær sniðin að hans eigin tíma og vegur öðru
fremur að trúnni á algildar vísindalegar niðurstöður og staðreyndir, þegar
hann til að mynda bendir á að það séu aðeins til túlkanir á staðreyndum.
Þannig beinist viðleitni Nietzsches í þá átt að útvíkka sannleikshugtakið frá
því að vera hlutlaus formúla, sem allir geta tuggið utan að, til fagurfræðilegs
eða sálfræðilegs skilnings þar sem sannleikurinn felst í tileinkun og innlifún
TMM 1997:3
31