Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Side 34

KRISTJÁN ÁRNASON
og glímu, og þannig getur hann sagt að sannleikurinn sé „eíling viljans til
valda“ , auk þess sem hann leyfir sér að slá því fram í formála að Handan
góðs og ills að sannleikurinn sé kvenpersóna.
En ágreiningur Sókratesar og sófistanna forðum snerist ekki síður um
siðferði en þekkingu, um „hið góða“ ekki síður en „hið sanna“ , þar sem
sumir hinna síðarnefndu gagnrýndu viðtekið siðferði og réttarfar á þeim
forsendum að öllu slíku væri stefnt til höfuðs náttúrlegum rétti hinna
sterkari gagnvart hinum veikari. Það er óhætt að segja að slíkar og þvílíkar
kenningar séu endurvaktar af fullum krafti í ritum Nietzsches og að kappar
úr samtölum Platons á borð við þá Kallíkles og Þrasýmakkos gangi þar
ljósum logum og bíti í skjaldarrendur — og enginn Sókrates lengur til að
flækja þá í mótsagnir. Það er þó ekki hinn heiðni vitringur, Sókrates, sem
verður meginskotspónn Nietzsches í þessum efnum nema að svo miklu leyti
sem hann er fyrirrennari þeirra kristnu siðferðishugmynda og gilda sem
urðu ríkjandi og Nietzsche hamast býsna óvægilega gegn, ekki síst fýrir þá
sök að hann sér í þeim rót þeirra lýðræðishugsjóna og jafnaðarmennsku sem
hann telur tröllríða Evrópu síns tíma, með allri þeirri „hjarðmennsku“,
smásálarskap og niðurkoðnun tilfinninga og hugsana sem honum þótti
einkenna samtíma sinn.
Og til að afhjúpa betur og skilgreina þetta ástand „hjarðmennskunnar“
tekur Nietzsche sig til og skrifar það sem hann kallar tilurðarsögu siðferðis
(Genealogie der Moral) sem er að því leyti sama marki brennd og fyrri bók
hans um tilurðarsögu harmleiksins að hún ber meiri keim af áróðri en
hlutlausu ffæðiriti, þar sem túlkanir skipa hærri sess en staðreyndir og allt
gengur út á að bregða upp mynd af glæstu „höfðingjasiðferði“ sem verður
að víkja vegna einhvers stórslyss sem nefnist „þrælauppreisnin“, er hinir
undirokuðu ná að innprenta kúgurum sínum siðferði sitt, mótað af beiskju
og lífshatri. Það má segja að hlutirnir séu einfaldaðir meir en góðu hófi gegnir
í umfjöllun um svo flókið fyrirbæri sem mannlegt siðferði. En öllu athyglis-
verðari en hin sögulega úttekt er hin sálffæðilega skýring á orsök þess arna,
þar sem Nietzsche dregur hér fram ákveðna tvískiptingu og tvískinnung í
sjálfi mannsins eða hæfileika til að villa um fyrir sjálfum sér, er hann rekur
uppruna kristins siðferðis - sem einhver mundi nú halda að væri af hágöf-
ugum hvötum sprottið - til einhvers sem hann nefnir upp á ffönsku ressen-
timentog hvorki íslenska né þýska virðast eiga nákvæmlega samsvarandi orð
fyrir en felur í sér vanmáttug sárindi og beiskju ásamt löngun til að ná sér
niðri. Og sé skyggnst enn dýpra er téð ressentimentekki annað en ranghverfa
eða dulargervi þess vilja til valda er Nietzsche taldi þruma að baki alls, og
þannig er siðaboðskapur þrælanna lítið annað en tilraun „þeirra veikari“til
að ná þrælataki á „hinum sterkari“.
32
TMM 1997:3