Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Blaðsíða 35

,BARA FLÓN! BARA SKÁLD!
En með þessu hefur Nietzsche ekki aðeins afgreitt siðferðið heldur orðið
brautryðjandi þeirra sem gera sér mat úr því að kafa í sálarlíf manna og draga
þaðan fram ókennilegar þrár, duldir og flækjur, líkt og töframaður dúfur
fram úr ermi sinni. Og þegar menn á annað borð eru farnir að iðka þá list
að skyggnast bakvið yfirborðið og sjá þar að verk mannanna eru löngum
sprottin af allt öðrum hvötum en þeir sjálfir láta í veðri vaka fyrir sjálfum
sér og öðrum, þá vill einmitt svo til að sálfræðilegar skýringar af þessu tagi
eru, rétt eins og afstæðishyggja og perspektívismi, fallnar til að koma aftan
að sjálfum sér og höfundi sínum, ef menn taka nú upp á því að spyrja hvað
honum sjálfum gangi nú raunverulega til með kenningum sínum og hvort
þær séu ekki að meira eða minna leyti tómt yfirvarp. Og þeir eru nokkrir,
svo sem breski eyspekingurinn Bertrand Russel í heimspekisögu sinni, sem
hafa viljað afgreiða alla heimspeki Nietzsches með þeirri skýringu hún sé
aðeins látalæti sjúks, vanmetins og einmana manns til að ganga fram af
heiðarlegu fólki og ná sér niðri á heiminum. Þetta má að vísu teljast yfir-
borðsleg túlkun á heimspeki Nietzsches, en hitt er svo annað mál að sá sami
Nietzsche hefur gefið tilefni til hennar sjálfur.
IV
t
Viðleitni Sókratesar til að skapa traustan grundvöll þekkingar jafnt sem
siðferðis hafði á sínum tíma leitt til hinnar platonsku tvíhyggju þar sem
standa andspænis hvor öðrum heimur skynjana og verðandi annars vegar
og hinn „sanni“ kyrrstæði heimur þess sem ávallt varir hins vegar, og innan
hans ákveðið stigveldi þar sem „frummynd hins góða“ trónir efst sem
markmið alls. Þessar hugmyndir taka á sig nýja mynd í kristinni guðfræði í
skiptingunni milli hins eilífa og hins stundlega, himnesks og jarðnesks, Guðs
og heims, og þess vegna getur Nietzsche með nokkrum rétti kallað kristin-
dóminn „platonisma fyrir alþýðuna“. En í aldanna rás er eins og hinn andlegi
heimur, sem menn áttu áður að beina sjónum til, hafi bliknað æ meir eftir
því sem menn ánetjuðust hinni áþreifanlegu og stundlegu veröld hlutanna
sem nú stendur eftir firrt öllum ljóma að ofan en einnig þeirri dulúð og þeim
goðmögnum er hún bjó yfir í árdaga. Hér skýtur þá upp kollinum tómleika-
kennd og tómhyggja sem Nietzsche skynjar og skilgreinir öllum mönnum
betur og tjáir með hinum fleygu orðum sínum: Guð er dauður. Þessi orð ber
reyndar ekki að skilja sem innlegg í rökræður þær um tilvist eða tilvistarleysi
Guðs sem skólaspekingar hófu á sínum tíma, því hér er fremur verið að
staðhæfa að trúin á Guð sé ekki lengur lifandi veruleiki og hann horfinn úr
lífi manna. í kaflanum þar sem þessi setning kemur fram fyrst, er hún sett í
listræna umgjörð þar sem þungamiðjan verður ekki setningin sjálf heldur
TMM 1997:3
33