Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Blaðsíða 59

GRÍMUR MANNS OG HEIMS
alhæfa og halda íf am sem sannleika viðhorfum sem eru einungis sjónarhorn.
Grundvallareiginleika mannlegrar tilvistar er afneitað með því að alhæfa
siðadóma og aftengja þá hagsmunum og persónum. Siðferði verður þá flótti
fyrir einbera leikendur, gríma sem hefur það meginhlutverk að breiða yfir.
Hugmynd Nietzsches um að sigrast á þrælasiðferðinu má því skoða sem
viðleitni mannsins til að birta sig á sannan hátt. í ljósi þess sem sagt hefur
verið getur hann þó ekki gert það grímulaust.
Munurinn á eiginlegri og óeiginlegri grímu kemur skýrt fram í riti Nietzs-
ches Fæðing harmleiksins. 1 verkum Sófóklesar og Æskýlosar birtast
appólónskar og díonýsískar grímur. Það er guðleg vera að baki hverri grímu
og hin guðlega vera stígur einungis fram fýrir tilverknað grímunnar. Hér er
gríman sönn listræn aðferð, nauðsynlegt form til að setja guðina á svið. í
leikverki Evripídesar er goðsögnin á hinn bóginn á hverfanda hveli og það
sem eftir stendur er einungis „endurgerð, grímubúin goðsögn“, hetjur hans
sýna „tilgerðarlegar, grímuklæddar ástríður og flytja tilgerðarlegar, grímu-
klæddar ræður“ (GT, 10). Þessi samanburður gefur ljóslega til kynna grein-
armun á hinu grímubúna og hinu sanna. En hið sanna ber einnig grímu.
Munurinn er fólginn í því hvernig gríman er notuð sem birtingarmynd,
hversu sönn framsetningin er.
Þessum greinarmun má velta fyrir sér út frá hugmyndum um tvenns
konar leikara á leiksviði lífsins. Sumir, ég kalla þá einbera leikara, nota list
sína sem felustað. Þeir eru því eins konar loddarar sem setja upp grímur til
að blekkja sjálfa sig og aðra. Eiginlegur leikari breytir hinsvegar gagngert til
að kanna aðstæður sínar, hann spinnur og gerir tilraunir með lífíð. Slíkur
maður ber því ekki grímu til að flýja heldur til að leiða sjálfan sig í ljós. Þetta
er ein ástæða þess að „Allt sem er djúpt elskar grímur“ (HGI, 40). Á meðan
hinn einberi leikari bregður yfir sig skikkjunni vegna hentugleika eða þæg-
inda til að leyna hvötum sínum sem ekki þola dagsbirtuna, notar eiginlegur
leikari grímur sínar til að tjá hin margvíslegu lífsöfl sín á sannan hátt. Hann
forðast að festa einhverja eina af grímum sínum vegna þess að hann gerir sér
grein fyrir að látbragðslistin er óhjákvæmileg, að sjálfið er hans eigin sköpun.
Og takist hann ekki sjálfur á við það mun heimurinn hrifsa það úr höndum
hans og negla á hann útjaskaða grímu hins viðtekna. Því slík gríma er alltaf
vinsæl (FW, 77). Hins vegar eru „hinir ósviknu alltaf sjaldgæfir, einkum
ósviknir leikarar" (Z, s. 176).
Það verkefni að verða maður sjálfur er því fólgið í því að skapa grímur:
„að ljá sér stíl - göfug og sjaldgæf list“ (FW, 290). Það kemur margoft fram
í verkum Nietzsches að lykillinn að þessari lífslist er að lífsöfl einstaklingsins
séu stælt til sköpunar. Sigrast er á hvötum og ástríðum á þann hátt að þær
TMM 1997:3
57