Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Side 63

STEFNUMÓT VIÐ DÍONÝSOS
Og jafnvel þeir heimspekingar sem hafa snúist gegn hugspekinni og
andæft því að til sé nokkur skynsamleg grind í heiminum sjálfum, hafa gert
það á röklegum og vitrænum nótum. Þeir hafa í það minnsta freistað þess
að færa skynsamleg rök fyrir því, að heimurinn sé „ó-skynsamlegur“.
Nietzsche er að þessu leyti á allt öðru róli. Innblásinn af kenningum
Arthúrs Schopenhauers mótaði hann heimspekilegt viðhorf til veruleikans,
sem er að nokkru leyti skyggt af skáldlegu innsæi. Línudansinn sem Nietzs-
che iðkar á markalínu heimspeki og skáldskapar veldur því að skrif hans
verða margslungin og óræð á köflum. Þetta er jafnffamt ein af undirrótum
þeirrar kröfu að lesendur noti „skynjun“ sína og „innsæi“ til að fylgja honum
eftir.
En það hangir fleira á spýtunni.
Þessi krafa tengist líka annarri og dýpri rót sem hugsun Nietzsches er
sprottin af.
I heilsteyptasta og samfelldasta heimspekiriti Nietzsches, „Handan góðs
og ills“, sem hefur komið út á íslensku, leiðir hann „hinn mikla og tvíræða
guð freistinganna“, sjálfan Díonýsos, fram á sviðið. Um leið og hann kynnir
guðinn fyrir lesendum sínum fá þeir að vita, að höfundurinn sé „sá síðasti
sem er innvígður í launhelgar hans.“
Og það er ekki lítið sem við er haft til að boða komu Díonýsosar. Höfundur
vottar að „snilligáfa hjartans“ sé aðalsmerki guðsins og að hann búi yfir rödd
sem megni „að berast niður í undirheima hverrar sálar ...“ Þessi snilligáfa
hefur þá náttúru að hún „þaggar niður allan hávaða og alla sjálfumgleði og
fær menn til að hlusta“, auk þess sem hún „sléttar úr grófum sálum og leyfir
þeim að bergja á nýrri löngun - að liggja kyrrar eins og spegill svo hinn djúpi
himinn megi sjást þar í endurskini sínu.
Og lýsingin á snilligáfunni heldur áfram í sama skáldlega dúrnum:
„Snilligáfa hjartans sem kennir klaufalegri og skjótráðri hönd að hika
og grípa af meiri fimi en fýrr, sem greinir hulinn og gleymdan fjársjóð,
dropa af gæsku og sætu andríki undir dimmum, þykkum ís og er
spákvistur fyrir hvert gullkorn sem svo lengi lá grafið í dýflissu eðju
og sands. -“3
Ein leiðin til að lesa, skilja og „lifa sig inn í“ þann hugarheim sem fýrir verður
í verkum Nietzsches er að fylgja honum eftir inn í launhelgar Díonýsosar.
Þessi leið er fólgin í að glöggva sig á því hlutverki sem guðinn gegnir í
hugsun Nietzsches, allt frá fyrstu bók hans „Fæðingu harmleiksins" (1872)
til þeirra verka sem hann sendi frá sér undir lok níunda áratugs 19. aldar.
í „Fæðingu harmleiksins“ er Díonýsos tákn annars tveggja frumkrafta,
TMM 1997:3
61