Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Side 92

GYRÐIR ELÍASSON
ur hér heima, sem voru á svipuðum aldri og hann. Leit hans að þekkingu
hefur verið endalaus í fátæktinni, rétt einsog hjá þeim, um það ber dagbók
hans skýrt vitni. Og þó skáldskapur hans hefði ekki komið til, birtir dagbókin
vitnisburð manns um það samfélag og þann heim sem hann lifði í.
Einsog áður er sagt hafa aðeins birst brot úr þessari dagbók í blöðum og
tímaritum, þrátt íyrir boðaða prentun í formála að íyrri útgáfu ritsafns hans.
Affit dagbókarinnar er nú varðveitt á Landsbókasafni, en frumritið er enn
vestur í Manitoba. Handritin heim! Líka að vestan. Hér skal borin fram sú
ósk að einhver fræðimaður takist á hendur að rannskaka dagbók hans með
það fyrir augum að hún verði gefin út. Sjálfur taldi hann dagbókina sitt besta
verk, og vann að því síðustu árin að hreinrita hana til útgáfu. Hún er
áreiðanlega ekki aðeins áhugaverð í tengslum við skáldverk hans, heldur
sjálfstætt verk og ævisaga hans innri manns að minnsta kosti til jafns við þau.
III
Jóhann Magnús Bjarnason mun hafa verið næstum einstakur gæfumaður í
lífi sínu, eignaðist góða konu og bjó með henni í farsælu hjónabandi í hálfa
öld, þau ættleiddu stúlkubarn sem varð þeim til mikillar gleði, hann var
virtur og dáður sem kennari og rithöfundur — eiginlega minnir sá ljómi
sem af honum stendur sem manni mest á Forn-Grikkjann Sófókles sem allt
gekk í haginn, og stafar að vísu blindandi frægðarljóma ofan á aðra útgeislun.
Hvaðan fengu þessir menn þá innsæi í allri birtunni; sýn til dekkri hliða
mannlífsins? Þar kemur skáldgáfan til, og hún er óskýranleg. Nú stendur
vitaskuld alls ekki til að halda því fram að Jóhann Magnúshafi verið jafnoki
Sófóklesar, sem löngu er orðinn hálfguð í veröld bókmenntanna, enda mega
hæðarmælingar liggja milli hluta. í fyrsta lagi mun Jóhann Magnús hafa
verið bjartsýnni maður að eðlisfari en Sófókles, sem sagnfræðingurinn Will
Durant kallar svartsýnasta mann sögunnar og undrast þetta dimmsýni í
samhengi við bjartan æviferil. Þó má glögglega sjá þegar skoðað er milli
línanna, að Jóhann Magnús hefur þekkt þunglyndi og vonleysi, enda kemur
dagbókin „upp um“ þann þátt í fari hans. Hinsvegar er heildarniðurstaðan
björt — en hver gæti sagt það um Sófókles? Þess má síðan geta að Jóhann
Magnús var reyndar leikritaskáld líka, skrifaði á þriðja tug leikrita sem voru
sett á fjalirnar af íslenskum áhugaleikurum vestra, en þau eru týnd öll með
tölu. Sófókles skrifaði um eitthundrað leikrit, en sjö eru eftir, þó var hann
vel rúmum 2000 árum á undan Jóhanni í langri röð leikritaskálda. Var
Jóhann Magnús þá svona lélegt leikritaskáld að gleymskan hafi gleypt verk
hans á þeim vettvangi svona hratt? Um það er erfitt að segja nú. Eflaust var
hann enginn Sófókles, enda munu þetta ekki hafa verið neinir harmlerkir,
90
TMM 1997:3