Tímarit Máls og menningar - 01.03.1998, Side 86

ÁRNI BJÖRNSSON
en latínu. Og hverjir voru þeir? Öðrum fremur sæmilega og vel stæðir
íslenskir bændur og jafnvel frjálst verkafólk þeirra. Rétt eins og nú á dögum
fjölmiðla hefúr fólk þyrst í afþreyingu og aðra andlega neyslu sem að
sjálfsögðu var misjöfn að gerð og gæðum.
Orsök sagnaritunar á móðurmálinu var blátt áfram fólgin í þeirri samfé-
lagsgerð sem ríkti á íslandi þegar ritlistin barst hingað norður með kristinni
kirkju á 11. öld. Þegar það gerðist höfðu íslendingar verið lausir við konung-
legt framkvæmdavald í hálfa aðra öld eða nokkrar kynslóðir. Á þeim tíma
var því enn til hópur frjálsra efnabænda og miðlungsbænda sem höfðu ráð
á að veita sjálfum sér og sínum nokkra bóklega afþreyingu sem ýmist gat
verið nytsamleg skemmtan, dægradvöl eða innræting.
í þessu viðfangi skiptir ekki öllu máli hvort þessir frjálsu miðlungsbændur
voru frekar tíu hundraðs eða helmingur stéttarinnar. Aðalatriðið er að á 11.
og 12. öld hafði aðalsveldi eða lénsskipulag með ótæpilegri kúgun bænda
ekki náð að myndast hér á landi eins og annarsstaðar í Evrópu. Bændur
höfðu enn formlegt frelsi til að velja sér þann goða sem þeim þóknaðist. Á
sama tíma ríkti nokkurt jafnvægi milli hins kirkjulega og veraldlega valds.
Þetta ástand entist í stórum dráttum langt fram á 13. öld þótt auður tæki
smám saman að safnast á hendur nokkurra ætta eftir því sem á leið. Það var
því ekki nein smástund sem þessi félagsskipan hélt velli, heldur álíka langur
tími og nú er liðinn frá því að Evrópumenn hófu fyrir alvöru landnám í
Ameríku.
Upplestur sagna í heyranda hljóði hefur verið tiltölulega aðgengileg af-
þreying eftir að sögur voru komnar á skinn. En helst þurfti að sjálfsögðu að
fjölfalda þær svo þær gætu dreifst um byggðir, og það varð ekki gert nema
með afritum. Ekki er ósennilegt að það hafi tekið nokkurn tíma, jafhvel
kynslóðir, að komast vel upp á lag með að verka kálfskinn til bókagerðar. Það
gæti verið ein skýring þess að sárafá handrit og engin sagnahandrit eru til
frá því fyrir 1200 þótt höfundur Fyrstu málfræðiritgerðarinnar greini frá
þýðingum helgum, lögum, áttvísi og spaklegum fræðum Ara fróða um miðja
12. öld.
Bœndur í öðmm löndum
Þá mætti spyrja hvort ólærða bændur og vinnufólk í öðrum löndum Norð-
ur-Evrópu hefði ekki á sama hátt þyrst í þvílíka sagnaskemmtan. Án efa og
ekki síður, ef þau hefðu átt þess kost. Munurinn var sá að á þessum tíma voru
nánast ekki til neinir frjálsir miðlungsbændur hvað þá smábændur sunnar í
Evrópu. Bændur voru ánauðugir leiguliðar stórjarðeigenda, junkara, greifa,
fursta, klaustra og kirkna, og staða þeirra var litlu skárri en þræla. Jarðeig-
76
TMM 1998:1