Dagblaðið Vísir - DV - 06.05.2011, Blaðsíða 44

44 | Fókus 6.–8. maí 2011 Helgarblað
S
unnudagskvöldið 17. apríl
síðastliðinn var stór stund
fyrir þá Íslendinga sem
staddir voru í Alexandr-
inský-leikhúsinu í Skt. Pét-
ursborg. Og stór stund fyrir
allt íslenskt leikhús. Þarna vorum við
komin, dágóður hópur af íslensku leik-
listarfólki, til að fylgjast með afhend-
ingu Evrópsku leiklistarverðlaunanna,
sem verið var að veita í fjórtánda skipti
frá því þeim var komið á fót árið 1986.
Tilefnið vita allir nú: Vesturport okk-
ar var meðal þeirra sex sem hrepptu
þau að þessu sinni í þeim flokki sem
kenndur er við nýsköpun og frum-
kvöðlastarf, New theatrical realities
heitir það á ensku og segir ekki mikið
út af fyrir sig. Líklega væri nær lagi að
kalla þetta hvatningarverðlaun, því að
þau hafa yfirleitt, sýnist mér þegar ég
renni í gegnum skrána, verið veitt fólki
af yngri kynslóð. Aðalverðlaunin sjálf
hafa hins vegar fallið í skaut einhverj-
um þekktum leiklistarmanni, langoft-
ast leikstjóra, sem hefur þegar hlotn-
ast frægð og viðurkenning. Að þessu
sinni var það þýski leikstjórinn Peter
Stein sem fékk þau, en sérstök heið-
ursverðlaun voru veitt sovéska leik-
stjóranum og leikhússtjóranum Yuri
Ljubimov.
Á undan verðlaunaathöfninni
sjálfri var vikulöng dagskrá með leik-
sýningum, pallborðsumræðum og
mannamótum sem slíku hátíðahaldi
jafnan tilheyrir. Þar gafst okkur boðs-
gestum færi á að sjá sýnishorn af list
flestra verðlaunaþeganna í leikhúsum
borgarinnar, og þau eru ærið mörg og
ólík, sum gömul, önnur ný, sum glæsi-
leg, önnur í þeirri niðurníðslu sem
setur, því miður verður að segjast, enn
alltof sterkan svip á þessa sögufrægu
borg. Og það er rétt að hnykkja á því
strax: Vesturport átti sér þarna flotta
innkomu, í raun og veru flottari en
aðrir í þeirra flokki, og það segi ég ekki
af neinni þjóðrembu, nei, staðreynd-
ir tala sínu máli: þau voru þarna sem
sé með tvær stórar sýningar: Ham-
skipti sín og Fást, sem flestir boðsgest-
anna, nokkur hundruð talsins, munu
hafa séð. Þarna var enginn sem gerði
betur og auðfundið að þau uppskáru
eftirtekt og áhuga eftir því. Og trúi ein-
hver mér ekki, þá getur hann feng-
ið það staðfest af óháðum aðila, eins
og sagt er, og væntanlega allvel dóm-
bærum, með því að fara inn á heima-
síðu Vestur ports, vesturport.com,
og tengja sig inn á afar lofsamlegan
dóm Michaels Billington, gagnrýn-
anda The Guardian. Billington stýrði
þarna ágætum pallborðsumræðum
um starf hópsins, umræðum sem höf-
undi þessarar greinar veittist sá heið-
ur að fá að taka þátt í; þar kom einnig
skýrt fram hversu virt þau eru orðin í
bresku leikhúsi.
Raunar vill svo til að þetta er í fyrsta
skipti sem skandinavískir fá að stíga á
þennan verðlaunapall, og óneitan-
lega skemmtilegt að það var finnskur
leikstjóri, Kristjan Smeds, sem það
gerði ásamt Vesturporturum. Má með
nokkrum rétti segja að þar hafi sann-
ast, sem stundum fyrr, að hinir fyrstu
eiga til að verða síðastir og hinir síð-
ustu fyrstir.
Hvað er Vesturport?
Á tímamótum er rétt og skylt að
staldra við, líta um öxl og jafnvel, í
framhaldi af því, hugleiða á hvaða leið
menn séu. Fyrsta spurningin myndi
þá líkast til vera sú, hvers konar kon-
ar fyrirbæri þetta Vesturport eiginlega
sé. En henni er nú ef til vill ekki eins
auðsvarað og fræðimaðurinn helst
myndi kjósa. Ef ég segði að Vestur-
port væri Gísli Örn Garðarsson og fé-
lagar þá kæmist ég nálægt sannleik-
anum, en þó ekki alveg, því að meðal
leiksýninga, sem taldar eru upp á
ágætri heimasíðu hópsins (sem mætti
raunar líka vera á íslensku), eru verk-
efni sem félagi hans og mágur, Björn
Hlynur Haraldsson, á heiður af, sem
höfundur og/eða leikstjóri, og Vestur-
ports-grúppan hefur að öðru leyti ekki
komið mikið nærri. Kjarninn í hópn-
um eru annars vegar þau Gísli Örn og
kona hans, Nína Dögg Filippusdóttir,
hins vegar Björn Hlynur og kona hans
Rakel, systir Gísla Arnar. En nokkrir
aðrir listamenn hafa unnið mikið
með þeim; þar standa Ingvar E. Sig-
urðsson, Víkingur Kristjánsson, Ólaf-
ur Egill Egilsson og Börkur Jónsson
leikmyndateiknari einna efst á blaði.
Annars er frekar sérkennileg karla-
slagsíða í liðinu; af nítján einstakling-
um, sem birt er mynd af á heimasíð-
unni, og samkvæmt því eru aðalfólkið,
er fyrir utan Nínu Dögg aðeins ein
leikkona: Nanna Kristín Magnúsdótt-
ir, sem hefur að auki sést furðu lítið
með þeim, aðallega í kvikmyndunum
ef mér skjátlast ekki. Ég verð að játa að
ég skil það ekki alveg, því að hún er
ágæt leikkona.
Oft hefur verið fárast yfir fjöl-
skylduvenslum í leikhúsi; eitt sinn var
talað um „hjónaklúbbinn“ í Leikfélagi
Reykjavíkur og löngu fyrr um fjöl-
skylduveldin tvö sem áttu að deila og
drottna í sama félagi. En við megum
gæta okkar í því efni; sannleikurinn
er sá að slík veldi eru ekki nýtt fyrir-
bæri og hreint ekki alltaf af hinu illa,
öðru nær. Þannig voru margir af fyrstu
atvinnuleikflokkunum, sem spruttu
upp í síðrenessansinum, hálfgerð fjöl-
skyldufyrirtæki, maður, kona, börn og
þeirra skyldulið, og gekk oft ágætlega.
Ekkert er nýtt undir sólinni, stendur
þar ...
Sjálf hafa þau lýst því svo í við-
tölum að þau hafi viljað halda áfram
að starfa og þroskast saman eftir að
hafa lokið námi í Leiklistarskólanum.
Það er ugglaust satt og rétt. En ætli
það blasi ekki samt við að Gísli Örn
er fyrir liði hópsins og sá sem öðrum
fremur heldur honum saman. Ann-
ars er best að þau séu sjálf til frásagn-
ar um það hvernig grúppu-dýnamíkin
er innan þeirra veggja. Það, sem okkur
kemur við, er sú list sem þau hafa náð
að skapa og eru að skapa, og um hana
er sitthvað hægt að segja.
Áhugi á klassík
Ég ætla ekki að rekja sögu þeirra hér
í smáatriðum. Allt byrjaði þetta eins
og við vitum með ævintýrinu mikla
um Rómeó og Júlíu, sem var, áður en
nokkur vissi af því eða skildi eigin-
lega hvernig það gerðist, þotin burt
af Litla sviðinu í Borgarleikhúsinu út
til London, og heldur betur farin að
gera það gott þar. Á þeim tæpu tíu
árum sem síðan eru liðin eru þetta
orðnar eitthvað um fimmtán leiksýn-
ingar, ef heimasíðan er notuð sem
heimild, og fimm leiknar bíómynd-
ir í samvinnu við aðra. Þau hafa sýnt
klassíkinni áberandi mikinn áhuga;
byrja með Shakespeare, þá kemur
Woyzeck Büchn ers, Hamskipti Kafka,
nú síðast Fást, sjálfstæð útgáfa þeirra
á Fástssögunni eins og hún er hjá Go-
ethe. Ég má líka til með að nefna að
Björn Hlynur setti upp, snemma á ferli
þeirra, eigin gerð af Títusi Androní-
cusi, blóði drifnu æskuverki Shake-
speares, en hún var því miður aðeins
sýnd einu sinni og af henni missti ég.
Annars hef ég séð langflest sem þau
hafa gert, sumt oftar en einu sinni, og
við ólíkar kringumstæður.
Þegar ég skoða val þeirra á verk-
efnum og reyni að sjá í því einhvern
rauðan þráð, er einkum tvennt sem
slær mig. Í fyrsta lagi hversu áhuga-
söm þau eru um erfið og sársaukafull
samskipti kynslóðanna, glímu hinna
yngri við þá eldri, og öfugt. Rómeó og
Júlía er að sjálfsögðu prótótýpa allra
verka sem um þetta efni fjalla með
ástina í brennidepli, en svipað verð-
ur upp á teningnum í meðferð þeirra
á Hamskiptum Kafka og jafnvel Fásts-
leiknum. Litli maðurinn andspænis
valdinu, hörðu, grimmu og miskunn-
arlausu: það er auðvitað líka stórt at-
riði í Woyzeck. En í öðru lagi er eins og
eitthvað togi í þau að skoða málin frá
báðum hliðum: ekki aðeins að draga
fram vanmátt hinna ungu sem finna
sig ofurselda skilningsleysi, vald-
hroka og sérgæsku hinna eldri; þau
hafa einnig tekið til meðferðar hlut-
skipti eldra fólks, þeirra sem vita að
lífið er að líða hjá og finna sig setta til
hliðar af unga fólkinu. Einsemd þeirra
og sorg. Söngleikur þeirra Víkings og
Gísla Arnar, Ást, sem gerðist á elli-
heimili, var skýrt dæmi um þetta, og
svo kemur Fást sem í þeirra búningi
gerist einnig á elliheimili! Ætli ein-
hver myndi ekki segja að þetta benti
til að þau séu „gamlar sálir“! Ef ég væri
hallur undir kenningar um sálnaflakk
er ég ekki viss um að ég myndi gera
ágreining um það.
Engin sérstök hugmyndafræði
Þau hafa ekki starfað eftir neinu sér-
stöku hugmyndafræðilegu pró-
grammi, að því er séð verður, og þau
hafa ekki skilgreint sig í andstöðu við
stóru leikhúsin, stofnanaleikhúsin.
Þvert á móti hafa þau náð að vinna
með þeim og notfæra sér það sem þar
er í boði þegar best lætur. Að þessu
leyti eru þau mjög frábrugðin ýms-
um frægum forverum sínum í okkar
stuttu leiksögu; ég nefni bara Grímu
og Alþýðuleikhúsið. Grímuliðum,
sem störfuðu á sjöunda áratug ald-
arinnar, fannst stofnanirnar hvorki
sinna því nógu vel að rækta innlenda
leikritun né flytja það bitastæðasta
í erlendri samtímaleikritun – og þá
var, gerólíkt því sem nú er, veruleg
gróska í evrópskri og bandarískri
leikritagerð. Ég er ekki viss um að
framlag Grímu hafi breytt svo miklu
hvað varðar kynningu á erlendri leik-
ritun, sem leikhúsin reyndu nú þrátt
fyrir allt nokkuð að sinna, á stundum
með allgóðum árangri, en hvað leik-
ritagerð varðar, þá eiga bæði Oddur
Björnsson og Guðmundur Steinsson
sína fyrstu góðu spretti í Grímu. Þátt
Grímu í ferli þeirra merku höfunda,
sem íslensk leikhús virðast nú stað-
ráðin í að gleyma, má aldrei vanmeta.
Alþýðuleikhúsið, sem kemur til um
miðjan áttunda áratuginn, átti víst í
upphafi að verða tæki 68-kynslóðar-
innar til að beita leiklistinni í þágu
hinnar sósíalísku heimsbyltingar;
það fór eins og það fór. Leikhúsið lifði
býsna lengi, þó að aldrei eignaðist það
þak yfir höfuðið, yrði „leikhús“ í þeim
skilningi; að nokkru var skýringin sú
að yngri leikarar, sem tóku að útskrif-
ast úr Leiklistarskólanum eftir 1980,
fundu þar starfsvettvang sem aðalleik-
hús okkar þrjú buðu ekki upp á. Mér
hefur alltaf fundist merkilegt íhugun-
ar- og rannsóknarefni hversu lengi Al-
þýðuleikhúsið lifði, þó að flest virtist
því öndvert og fyrstu liðsoddar hóps-
ins gæfust fljótt upp á því skelfingar
basli, sem tilvera þess var og hlaut að
vera. Þannig gleyptu stofnanirnar með
nokkrum hætti eldhugana sem urðu
að sjálfsögðu að starfa á forsendum
þeirra, eftir að inn fyrir dyr þeirra var
komið.
Gott að starfa í útlöndum
Vesturportarar hafa hingað til ekki
gengið í nein slík björg, ef við viljum
nefna það því nafni. Aðstæðurn-
ar hafa verið þeim hagfelldar, satt er
það. Þau nutu þess í upphafi og hafa
Leikhús
Jón Viðar
Jónsson
Vesturport stelur senunni
n Með Vesturporti í borg heilags Péturs
Pallborðsumræður Michael Billington ásamt öðrum þátttakendum í pallborðsumræðum um Vesturport.
Gísli Örn Garðarsson Veitir
Evrópsku leiklistarverðlaununum í
flokki nýsköpunar- og frumkvöðla-
starfs viðtöku. Á bak við standa Ingvar
E. Sigurðsson, Nína Dögg Filippusdóttir
og Víkingur Kristjánsson.
myndir GEorGina oEdkEr