Dagblaðið Vísir - DV - 27.03.2013, Blaðsíða 21

Fréttir 21Páskablað 27. mars – 2. apríl 2013
„Sorglegt að
pabbi skuli
ekki vera með okkur
Hæstiréttur sagði galla á málinu
Í dómi Hæstaréttar frá árinu 1980 í
þessu umfangsmesta sakamáli á Ís-
landi kemur fram að ýmsir gallar
hafi verið á rannsókn málsins. Er þar
meðal annars gagnrýnt að yfirheyrsl-
ur hafi í einhverjum tilfellum staðið
lengur en leyfilegt var samkvæmt lög-
um. Þá er það ítrekað að fangavörð-
um sé ekki heimilt að hafa afskipti af
rannsókn mála líkt og gerðist í Guð-
mundar- og Geirfinnsmálunum. Þrátt
fyrir þessar athugasemdir Hæsta-
réttar og ýmsar fleiri þá voru felldir
þungir dómar í málinu. Skýrsluhöf-
undar telja að rétturinn hafi ekki haft
nægilega góða yfirsýn yfir aðgerðir
lögreglu við rannsókn málanna.
Í kafla skýrslunnar um lögreglu-
rannsókn og meðferð ákæruvalds-
ins segir meðal annars: „Svo virðist
sem lögreglan hafi einblínt um of á
sekt sakborninganna og litið svo á að
hlutverk hennar væri að samræma þá
framburði sem komu fram við rann-
sókn málanna. Að mati lögreglunnar
voru ekki fyrir hendi skynsamlegar
ástæður til að efast um að sakborn-
ingar ættu aðild að hvarfi Guðmund-
ar og Geirfinns. Það sama virðist hafa
átt við um embætti ríkissaksóknara.“
Minnisvinnsla trufluð
Af þessum niðurstöðum skýrslunnar
má ætla að þeir sem að rannsókn-
inni stóðu hafi lagt sig fram við að
fá fram játningar í málinu, hvað sem
það kostaði. Ljóst er að vafasömum
og oft á tíðum ólöglegum aðferðum
var beitt til að fá fram játningar. Sak-
borningar virðast hafa verið leiddir
áfram í yfirheyrslum þangað til fram-
burðir þeirra voru samræmanlegir.
Fram kemur í skýrslunni að rann-
sakendur hafi notað minnisaukandi
aðferðir til að ná fram áþreifanlegum
sönnunum í málinu. Talið er líklegt
að þær aðferðir hafi hins vegar truflað
eðlilega minnisvinnslu sakborninga
og styrkt trú þeirra á því að þeir hafi
orðið vitni að eða verið þátttakendur í
einhverri atburðarás án þess að muna
eftir því. Þetta er talið hafa ýtt undir
minnisvafaheilkenni sem er „ástand
þar sem fólk fer að vantreysta veru-
lega eigin minni. Þetta hefur þær af-
leiðingar að það er í mikilli hættu á að
reiða sig á ytri áreiti og það sem er gef-
ið í skyn,“ að segir í skýrslunni. „Þetta
getur komið til þegar lögregla gref-
ur undan minningum sakbornings-
ins um hvar hann var niðurkominn
þegar hinn saknæmi atburður átti sér
stað og sakborningurinn kemst á þá
skoðun að hann hafi hugsanlega gerst
brotlegur án þess að muna eftir því.“
Fangelsi við hugsanlegum brotum
Af niðurstöðum skýrslunnar má ætla
að rannsóknaraðilar í Guðmundar-
og Geirfinnsmálunum hafi í ein-
hverjum tilfellum gerst sekir um
brot í opinberu starfi. Í almennum
hegningarlögum um brot í opinberu
starfi segir meðal annars: Ef hand-
hafi dómsvalds eða annars opinbers
úrskurðarvalds um lögskipti gerist
sekur um ranglæti við úrlausn máls
eða meðferð þess í því skyni, að
niðurstaðan verði ranglát, þá skal
hann sæta fangelsi í allt að 6 árum.
Hafi verknaðurinn haft eða verið ætl-
að að hafa í för með sér velferðarmissi
fyrir nokkurn mann, þá skal refsingin
vera fangelsi ekki skemur en 2 ár og
allt að 16 árum.
Ef dómari eða annar opinber
starfsmaður, sem á að halda uppi
refsivaldi ríkisins, beitir ólöglegri að-
ferð til þess að koma manni til játn-
ingar eða sagna, framkvæmir ólög-
lega handtöku, fangelsan eða leggur
að ólögum hald á skjöl eða aðra muni,
þá varðar það sektum eða fangelsi,
allt að 3 árum.
Fleiri yfirheyrslur en í skýrslunni
Gísli H. Guðjónsson, prófessor í
réttar sálfræði, sem vann með starfs-
hópnum hefur unnið við sálfræði-
mat í yfir þúsund sakamálum víða
um heim. Hann segir það mjög slá-
andi hve sakborningar voru hafðir
lengi í einangrun. „Ég hef ekki unnið
að neinu máli, neins staðar í heim-
inum, þar sem hefur verið jafn mikið
um einangrun á sakborningum eins
og í þessum tveimur málum. Það
er mjög óvenjulegt, nema í hryðju-
verkamálum, að mönnum sé haldið í
einangrun nema í eina til tvær vikur,“
segir Gísli.
Hann segir málin mjög flókin bæði
vegna þess að ekki er vitað hvað varð
um Guðmund og Geirfinn og hve sak-
borningar eru margir. Þá er fjöldi yfir-
heyrslna mikill og mismunandi að-
ferðir voru notaðar.
„Ég hef unnið að mörg hundruð
málum í mörgum löndum þar sem
játningar hafa verið dregnar til baka
en ég hef aldrei lagt eins mikla vinnu
í neitt mál eins og þetta. Vinna við
þetta mál var miklu meiri heldur en
ég reiknaði með í upphafi út af því hve
málið er flókið.“
Niðurstaða á lokametrunum
Við gerð skýrslunnar fór starfshópur-
inn meðal annars yfir allar dagbækur
Síðumúlafangelsisins. „Þar sá maður
að það var mikið að gerast. Það var
mikið um yfirheyrslur og í raun mik-
ið meira en kom fram í skýrslu tökum.
Ef maður einblínir bara á skýrslu-
tökurnar, þá eru þær mjög villandi,
því þar fæst engin heildarmynd.“
Hann segir þá niðurstöðu nefndar-
innar, að það væri hafið yfir allan
vafa að játningar sakborninga væru
Beðið eftir niðurstöðum Andrúmsloftið var þrungið spennu þegar niðurstöður
starfshópsins voru kynntar á blaðamannafundi í innanríkisráðuneytinu. Erla Bolladóttir var
ánægð með niðurstöðuna.
óáreiðanlegar, ekki hafa legið fyrir
fyrr en á lokametrum vinnunnar.
„Við metum ekki áreiðan leikann fyrr
en í lokin; fyrr en búið er að meta
allt.“
Ekki óvenjulegt á þessum tíma
Aðspurður hvort hann telji að rann-
sóknaraðilar hafi á sínum tíma reynt
að þvinga fram ákveðna niðurstöðu
í Guðmundar- og Geirfinnsmál-
inu, segir Gísli það líta svo út að
lögreglan hafi talið að réttir aðilar
væru í haldi. „Ef þú telur að einhver
sé sekur og að þú hafir morðingja
í haldi þá eykur það álagið á sak-
borninginn. Um leið og þú hefur
þá skoðun þá ertu ekki með opinn
huga.“ Gísli bendir þó á að slíkt hafi
verið eðlilegt í yfirheyrslum á þess-
um tíma. Það hafi ekki verið fyrr en
um 1990 að yfirheyrendur fóru að
yfirheyra með opnum huga. ¬„Það
var því ekkert óvenjulegt á þeim
tíma að ákveða um sakleysi eða
sekt einstaklinga. Þú tókst ákvörðun
um að einstaklingur væri sekur og
yfir heyrðir samkvæmt því. “ Hann
segir það því ekki hafa verið óeðli-
legt á þessum tíma að reynt væri
að þvinga fram einhverja ákveðna
niðurstöðu í málinu.
Þá telur Gísli að þekkingarleysi ís-
lenskra rannsóknarlögreglumanna
hafi haft áhrif á niðurstöðu málsins.
En lögreglumenn höfðu litla þjálfun
í yfirheyrslum í svo erfiðum og viða-
miklum málum. n