Náttúrufræðingurinn - 2009, Síða 26

Náttúrufræðingurinn
26
Landgræðsla og
náttúruvernd
Við lifum á tímum þegar lítið er
eftir af náttúru sem ekki hefur
verið raskað af mannavöldum og
geta vistkerfa til að veita mikilvæga
þjónustu er verulega skert.1 Í fyrstu
grein laga um náttúruvernd nr.
44/199946 segir meðal annars að
tilgangur þeirra sé að „stuðla að
samskiptum manns og umhverfis
þannig að hvorki spillist líf eða
land“. Ennfremur segir að lögin
eigi að „tryggja eftir föngum þróun
íslenskrar náttúru eftir eigin lög-
málum…“ og „stuðla að vernd og
nýtingu auðlinda á grundvelli sjálf-
bærrar þróunar“. Ljóst er að vernd-
unarhluti landgræðslustarfs sam-
ræmist þessum markmiðum afar
vel en hvað um vistheimtarhlut-
ann? Gróðurframvinda á rofnum
svæðum getur verið afar hæg18,47,
en með viðeigandi vistheimtarað-
gerðum er hægt að flýta þessu ferli
um marga áratugi eða aldir þannig
að vistkerfin séu fyrr í stakk búin
til að veita nauðsynlega þjónustu.
Vistheimtaraðgerðir sem miða að
því að örva náttúrulega ferla og
endurheimta líffræðilega fjölbreytni
eru því einnig í fullu samræmi við
markmið náttúruverndarlaga.
Rætt hefur verið um að vistheimt
og endurreisn vistkerfaþjónustu
verði meðal mikilvægustu viðfangs-
efna 21. aldarinnar.4,26,48 Þó hafa
verið uppi margvísleg sjónarmið
gagnvart vistheimt og ekki allir talið
hana jafn æskilega. Meðal annars
hefur verið bent á þá hættu að
möguleikar á endurheimt verði
notaðir til að réttlæta eyðingu nátt-
úru sem ætti að vernda.49 Þetta
er mikilvæg ábending því heilt er
betra en vel gróið og vistheimt getur
ekki komið í staðinn fyrir vernd-
un náttúrulegra vistkerfa.50 Þessi
röksemdafærsla má þó ekki verða
til þess að ekki verði reynt að endur-
heimta land sem skemmst hefur af
manna völdum. Þá hefur verið talað
um vistheimt sem lygi eða fölsun,
sambærilega við málverkafölsun,
þar sem verið sé að skapa tilbúin
kerfi til þess að fullnægja mark-
miðum og þörfum manna.51 Í þessu
felst þó ákveðinn misskilningur á
eðli vistheimtar, því hún miðar ekki
að því að skapa vistkerfi, á sama hátt
og málverk er málað, heldur því að
örva náttúrulega ferla sem leiða
til myndunar vistkerfa.27,52 Í þessu
tilviki á það betur við að líkja þeim
sem stundar vistheimt við lækni
sem setur spelku við handleggsbrot
til að það grói rétt saman, fremur
en við stoðtækjafræðing sem býr til
nýjan handlegg í stað þess brotna.
Notkun framandi tegunda við
landgræðslu hefur verið talsvert
deiluefni hérlendis.53 Í hnotskurn
má segja að þar takist á þau sjónar-
mið að annars vegar sé við að etja
svo brýnan umhverfisvanda að nota
beri öll tiltæk ráð til að leysa hann, en
á hinn bóginn að notkun framandi
tegunda skapi hættu á öðrum en
ekki síður erfiðum umhverfisvanda
ef þær reynast ágengar. Líkur á því
síðarnefnda eru raunar talsverðar
vegna þess að margir eignleikar sem
einkenna ágengar tegundir eru þeir
sömu og leitað hefur verið eftir hjá
landgræðslutegundum. Sem dæmi
má nefna getu til að breiðast hratt út
og mynda gróðurþekju við erfiðar
aðstæður. Þar sem framandi og
ágengar tegundir ná að breiðast út
er hætt við að dragi úr mikilvægum
þáttum líffræðilegrar fjölbreytni1 þó
svo að þær geti aukið ýmsa virkni
vistkerfisins, a.m.k. til skamms tíma
litið. Nú er svo komið að hafin eru
viðamikil vistheimtarverkefni sem
snúast að meira eða minna leyti um
að útrýma framandi tegundum sem
upphaflega voru notaðar til jarð-
vegsverndar og annarra nytja.24,54
Þetta sýnir mikilvægi þess að vanda
tegundaval og annan undirbún-
ing vistheimtarverkefna. Það ætti
að vera meginregla að beita ekki
aðferðum sem leiða til aukinnar
útbreiðslu framandi og ágengra teg-
unda.
Afstaða mannsins til náttúrunnar
hefur tekið miklum breytingum í
tímans rás.55 Lengi vel hafði nátt-
úran fyrst og fremst nýtingargildi
og það var ekki fyrr en á nítjándu
öld sem farið var að ræða um það
í hinum vestræna heimi að vernda
náttúruna í sem upphaflegastri
mynd og til varð það sem kalla
má náttúruverndargildi.55 Nú er
farið að kalla eftir nýju gildi fyrir
náttúruna, vistheimtargildi,55 sem
felur í sér viðurkenningu á því að
athafnir mannsins séu hluti af nátt-
úrunni en hann hafi gengið á gæði
hennar og vilji aðstoða hana við að
endurheimta þau. Þetta gildi virðist
raunar eiga sterkan samhljóm í ís-
lenskri þjóðarsál því að í viðamikilli
rannsókn á umhverfisvitund Íslend-
inga skilgreindi nær þriðjungur að-
spurðra sig sem landgræðslusinna.56
Margir Íslendingar taka enda þátt í
landgræðslustörfum, ýmist á eigin
landi sem bændur og sumarhúsa-
eigendur eða sem sjálfboðaliðar.5
Þátttaka í vistheimtarverkefnum
getur verið gefandi reynsla sem
bætir skilning á og virðingu fyrir
náttúrunni55 og eflir þannig stuðn-
ing við náttúruvernd.
Endurheimt
lykilvistkerfa
Endurheimt náttúrulegra vistkerfa
er vaxandi þáttur í umhverfis- og
náttúruvernd á alþjóðavísu.3,57–59 Í
samningnum um líffræðilega fjöl-
breytni er því beint til aðildarríkja
samningsins að þau endurheimti
vistkerfi sem hafa spillst.60 Sérstakar
nefndir hafa fjallað um endurheimt
lykilvistkerfa hérlendis, þ.e. vot-
lendis61 og birkiskóga.9
Í niðurstöðum birkiskóganefndar-
innar9 er lögð áhersla á að tryggja
framtíð birkiskógavistkerfisins hér
á landi með því að vernda þá birki-
skóga sem fyrir eru og auka út-
breiðslu birkis. Þar er einnig lagt til
að sett verði opinbert markmið um
endurheimt birkiskóga þannig að
þeir þeki í framtíðinni a.m.k. 10%
af flatarmáli Íslands. Þá er bent á
ýmsar leiðir til að ná því marki, svo
sem opinbera stefnumótun, styrkja-
kerfi, bætta beitarstjórnun, auknar
rannsóknir, fræðslu og leiðbeiningar
um vernd, meðferð og endurheimt
birkiskóga.
Votlendisnefndin hefur einnig
lagt til að mörkuð verði skýr opinber
stefna um verndun og endurheimt