Náttúrufræðingurinn - 2009, Síða 39

39
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Um aldur og ævi
hvítabjarna
Karl Skírnisson
Komur hvítabjarna eða ísbjarna (Ursus maritimus) til Íslands hafa ávallt
vakið mikla athygli en skriflegar heimildir greina frá komum ríflega 500
hvítabjarna til landsins. Á síðustu öld sáust hér á milli 50 og 60 dýr. Flest
þeirra sáust á fyrsta þriðjungi aldarinnar, þar af 27 í 18 tilvikum frostavetur-
inn mikla 1918.1,2 Mörg þessara dýra hurfu aftur, syndandi eða gangandi,
út á hafísinn sem þá lá við land, en sum voru drepin.
Árið 1932 var ísbjörn felldur í Drangavík og annar fannst sjórekinn í
Veiðileysufirði á Ströndum.3 Eftir það liðu ríflega þrír áratugir þar til aftur
varð vart við ísbirni á landinu en í júní 1963 felldu eggjatökumenn gamla
birnu í Hornvík.4 Þremur árum síðar fannst sjórekinn ísbjörn með mol-
aðan haus í Þaralátursfirði og 1968 fundust hræ tveggja dýra rekin á fjörur
(Þórir Haraldsson, munnl. uppl.). Þrír ísbirnir til viðbótar voru felldir hér á
landi til loka aldarinnar. Sá fyrsti var stór, fullorðinn björn sem felldur var
í Grímsey 1969, sá næsti var felldur í Fljótavík á Hornströndum 1974 og sá
þriðji var ríflega ársgamall undanvillingur sem felldur var í febrúar 1988
í Fljótum í Skagafirði. Tvö dýr til viðbótar voru drepin eftir að hafa sést á
sundi; birna sem skotin var í byrjun júní 1975 á Grímseyjarsundi og karldýr
á sjöunda ári sem fiskveiðimenn aflífuðu þegar þeir hífðu það um borð í
bát í lok júní 1993 skammt frá ísjaðrinum 70 mílur norður af Horni.
Í júní 2008 syntu tveir ísbirnir til landsins og gengu á land á Skaga. Bæði
dýrin voru felld eftir skamma landvist (1. mynd) og afhent Tilraunastöð-
inni á Keldum þar sem höfundi var falið að stjórna rannsóknum á þeim.
Ýmsum athugunum er þegar lokið og aðrar í gangi eða á döfinni. Ald-
ursgreiningar sýndu að bæði dýrin voru mun eldri en álitið var í fyrstu. Í
greininni er í stuttu máli sagt frá aðferð sem beitt er við aldursgreiningu
spendýra og aldur bjarnanna metinn. Einnig er gerð tilraun til að ráða í
lífssögu dýranna út frá mynstri árhringja í tannrótum.
Náttúrufræðingurinn 78 (1–2), bls. 39–45, 2009
1. mynd. Hvítabjörninn sem felldur var við bæinn Hraun á Skaga þann 16. júní 2008. –
The polar bear, which was shot near the farm Hraun on the Skagi peninsula on 16 June
2008. Ljósm./Photo: Valgarður Gíslason.
LÍFSHÆTTIR
Hvítabirnir eru stærstu þurrlendis-
rándýr jarðarinnar. Karldýrin eru
heldur stærri en birnurnar og oft
allt að helmingi þyngri, en miklar
sveiflur eru í þyngd dýranna eftir
árstímum. Aðalfæða ísbjarna eru
kópar hringanóra (Phoca hispida)
og kampsels (Erignathus barbatus)
en þeir eru auðsótt fæða á rekís
norðurhjarans á útmánuðum og á
þeim tíma safna ísbirnir miklu spiki
á fáum mánuðum, sé allt með
felldu.5,6
Birnur verða heldur fyrr kyn-
þroska en birnir og eignast yfirleitt
tvo en sjaldnar einn eða þrjá húna í
einu. Yngstar verða birnur mæður
fjögurra ára en oftast eru þær
orðnar fimm eða sex vetra gamlar.
Húnarnir fæðast fyrri hluta vetrar,
oftast í desember, í híði sem móðir-
in útbýr í snjó. Yfirleitt er híðið í
þykkum skafli í brekku skammt
frá ströndinni, en stundum úti á
rekísnum. Húnarnir vega um 0,6 kg
við fæðingu en hafa oft náð 10–12 kg
þyngd á útmánuðum þegar langsolt-
in móðirin yfirgefur híðið og tekur
húnana með sér til veiða úti á ísnum.
Húnarnir fylgja mæðrunum fram
á þriðja ár.6,7 Oftast eru þeir vandir
undan áður en birnan makast að
nýju á útmánuðum eða að vorinu.8
Birna með húna reynir að halda sig
fjarri karldýrum á fengitímanum,
því þá reyna birnir stundum að
drepa húnana til að örva egglos hjá
móðurinni. Meðgangan er seinkuð,
eins og það er nefnt, þegar þroskun
frjóvgaðra eggja stöðvast og kím-
blöðrurnar sem þá hafa myndast
eru geymdar án þess að þroskast
frekar mánuðum saman, alveg fram
á haust, í eggjaleiðurunum. Ef allt er
með felldu eignast birnan afkvæmi
Ritrýnd grein