Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 59

59
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
botninum (áfána eða ásæta). Hjörin
hjá Mya salmonensis er eins konar
millistig af hjörum smyrslings og
sandskeljar (Mya arenaria); þannig
líkist útskotið eða tengslaplatan (e.
chondrophor) meira útskoti smyrs-
lings að framan, en sandskeljar að
aftan þar sem það er með meira
áberandi kjöl (2. og 5. mynd).
Vallarskel
Árið 1846 lýsti Bretinn E. Forbes12
afbrigði af smyrslingi sem hann
nefndi Mya truncata var. uddevalensis
eftir Uddevalla í Svíþjóð, en þaðan
hafði hann fengið skeljar af þessu
afbrigði úr jarðlögum frá lokum
síðasta jökulskeiðs. Líklega hefur
hann ruglast svolítið í stafsetning-
unni, því að hann skrifaði nafnið
uddevalensis (með aðeins einu l-i) og
því getum við varla breytt þó fegin
vildum, sérstaklega ef við lítum á
dýrið sem undirtegund eða tegund
en það gera raunar fæstir. Hins
vegar finnst okkur koma til greina að
nefna þessa skel vallarskel á íslensku
þar sem Uddevalla þýðir nesvöllur.
Fræðimenn sem hafa fjallað um
smyrsling og skyldar skeljar hafa
hins vegar ekki verið sammála um
það hvort vallarskel sé afbrigði af
smyrslingi,13 sérstök undirtegund
smyrslings14 eða sérstök tegund.15
Hér er farinn millivegur og skeljar-
nar taldar til sérstakrar undirtegund-
ar Mya truncata uddevalensis Forbes,
1846. Oft stendur í líffræðingum að
viðurkenna tegundir sem byggjast
á lýsingum á dýraleifum úr jarðlög-
um og því hefur danski dýrafræð-
ingurinn G.H. Petersen15 stungið
upp á heitinu neouddevallensis í stað
uddevalensis. Vallarskel ætti þá að
heita Mya neouddevallensis Petersen,
1999.
Vallarskel er til muna styttri en
smyrslingur, þar sem afturendinn er
allt að því afskorinn þannig að nefið
situr töluvert aftar en hjá smyrslingi
og vel aftan við miðju (2. mynd b).
Afturendinn er skáskorinn þannig
að kviðröndin verður mun styttri en
bakröndin. Þá er möttulbugurinn
á innra borði skeljarinnar áberandi
styttri en á smyrslingi, sem er með
töluvert þynnri skeljar. Hjörin er
eins og hjá smyrslingi (5. mynd) og
stærðin er svipuð.
Vallarskel hefur norðlægari út-
breiðslu en smyrslingur. Hún hefur
fundist lifandi við Vestur- og Austur-
Grænland, Frans Jósefsland, Sval-
barða, Jan Mayen, Novaja Semlja,
Baffinsland, Labrador, Pondeyju,
Ísland og Norður-Noreg, en einnig
í Barentshafi, St. Lawrenceflóa og
Hudsonsundi.10 Aðeins tómar skeljar
hafa fundist við Alaska og hún er
óþekkt á Kyrrahafssvæðinu.
Vallarskel hefur víða fundist í
jarðlögum á norðlægum slóðum
eftir að hún kom fram á sjónarsviðið
í byrjun ísaldar, en Breiðuvíkurlög
á Tjörnesi eru með allra elstu jarð-
lögum sem hún hefur fundist í. Það
gæti bent til þess að undirtegundin
hafi myndast fyrir 2,6–2,5 milljón
árum, þegar fyrsta stóra jökulskeið
síðustu ísaldar skall á (3. mynd).
Vallarskel virðist upprunnin í
Norður-Íshafi eða norðarlega í
Norður-Atlantshafi og flestum fræði-
mönnum ber saman um að hún hafi
þróast frá smyrslingi við aðlögun að
enn lægri sjávarhita en smyrslingur
kýs yfirleitt (4. mynd).10,11 Eins og
áður segir grafa sum skeldýr sig
dýpra niður í botninn í kaldari sjó
því þar hafa þau meira skjól. Það
er allvel þekkt meðal samlokna
sem grafa eða bora sig djúpt niður
í botninn eða langt inn í t.d. reka-
við, eins og timburmaðkar (Teredo),
að þær hafi frekar stuttar og litlar
skeljar. Aukin þverstýfing og ská-
skurður að aftan, ásamt aukinni
styttingu skeljar þegar borið er
saman við smyrsling, bendir því
eindregið til þess að ísöld hafi
verið gengin í garð þegar vallarskel
myndaðist, eins og virðist mega
ráða af jarðsögu hennar.
3. mynd. Jarðsöguleg dreifing miguskelja á Íslandi. – The stratigraphical range of the genus
Mya in Iceland. The tide of the marine migration from the Pacific at 3.6 Ma is shown and
the first extensive glaciation at 2.6–2.5 Ma.
Smyrslingur – Vallarskel
Afbrigði Undirtegund Tegund
Mya truncata Linné,
1758 var. uddevalensis
Forbes, 1846.
Mya truncata uddevalensis
Forbes, 1846.
Mya neouddevallensis
Petersen, 1999.