Náttúrufræðingurinn - 2009, Qupperneq 60

Náttúrufræðingurinn
60
Bárðarskel
Árið 1972 lýsti þýskur steingervinga-
fræðingur, F. Strauch10, nýrri undir-
tegund smyrslings úr lögum frá
plíósentíma (Coralline Crag) í Austur-
Englandi og krókskeljalögum á Tjör-
nesi og gaf henni nafnið Mya truncata
gudmunduri í höfuðið á Guðmundi
G. Bárðarsyni, en hann hafði skrifað
grundvallarrit um setlög á Tjörnesi
og var það gefið út af Vísindafélagi
Dana árið 1925.16 Hér verður þessi
undirtegund nefnd bárðarskel.
Bárðarskel svipar til smyrslings
en er töluvert lengri og mjórri (minni
hæð) og með áberandi skástýfðan
afturenda þar sem kviðhliðin er til
muna lengri en bakhliðin (2. mynd
g–h). Því er þessi skástýfing öfug við
stýfinguna hjá vallarskel. Hjá bárðar-
skel er hlutfall lengdar og hæðar
að meðaltali 0,63 en hjá smyrslingi
0,70. Þá er nefið ögn framar (nær
framenda) hjá bárðarskel. Stærðin
er svipuð og hjá smyrslingi. Á ytra
borði er skelin með meira áberandi
gára (langfellingar) en smyrslingur
og hýðið virðist hafa verið þykkara.
Hjörin líkist þeirri sem er í smyrslingi,
en þó er útskotið ögn afturteygðara
í bárðarskelinni og eins konar milli-
form smyrslings og sandgerviskeljar
(5. mynd). Möttullínan er með álíka
bug og hjá smyrslingi.
Bárðarskel er þekkt úr jarðlögum
frá plíósentíma, m.a. Coralline Crag-
lögunum í austanverðu Englandi,
en virðist hverfa úr jarðsögunni
um miðbik Tiglianskeiðs þar í landi,
fyrir um það bil 2 milljónum ára, og
úr jarðlögum af svipuðum aldri í
Hollandi og Belgíu.10 Óvíst er hvort
hún hefur fundist í jarðlögum frá
sama tíma norðarlega á Japanseyj-
um og í Alaska. Hér á landi kemur
þessi undirtegund inn í næstneðstu
lageiningu krókskeljalaga (lagein-
ingu 14) fyrir tæplega 3,6 milljón
árum og hún virðist hverfa um
miðbik krókskeljalaganna (í lagein-
ingu 20) fyrir tæpum 3 milljónum
ára (3.–4. mynd).
Bárðarskel virðist ekki hafa fund-
ist núlifandi, en sumir smyrslingar
sem lifa í frekar hlýjum sjó, í suður-
hluta útbreiðslusvæðis tegundarinn-
ar, hafa tekið á sig form sem líkist
allmikið formi bárðarskeljar.10 Því er
nærtækt að ætla að bárðarskel hafi
klofnað frá smyrslingum við aðlög-
un að hærri sjávarhita en smyrs-
lingar kjósa yfirleitt (4. mynd).
SANDGERVISKEL
Upphaflega var skel þessari lýst árið
1900, af danska dýrafræðingnum
A.S. Jensen árið 1900 sem taldi hana
afbrigði af smyrslingi og nefndi
því Mya truncata forma ovata þar
sem hún hefur lengri og ávalari
4. mynd. Líklegasta þróun miguskelja sem fundist hafa lifandi við Ísland og í íslenskum jarðlögum. Rauðu örvarnar benda til þess að bárðar-
skel og sandskel hafi lifað og lifi í frekar hlýjum sjó, en þær bláleitu eiga við um miguskeljar í frekar svölum eða jafnvel köldum sjó. Tímaskali
er ekki í réttum hlutföllum. Lítillega breytt frá MacNeil 1965 og Strauch 1972.9,10 – Phylogeny of myarian species and subspecies found in
Iceland. Species and subspecies marked with red arrows are more thermophilic than those marked with the blue ones. The time scale is not
proportional. Slightly modified from MacNeil 1965 and Strauch 1972.9,10