Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 5

85
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Vágestir í vistkerfum
– Seinni hluti
Framandi og ágengar tegundir á Íslandi
Menja von Schmalensee
Ritrýnd grein
Ísland er afskekkt úthafseyja í Norður-Atlantshafi og virðast flestar inn-
lendar tegundir eiga rætur sínar að rekja til Evrópu. Tegundafjölbreytni
telst ekki mikil hér á landi. Þrátt fyrir það gæti líffræðileg fjölbreytni verið
meiri en tegundaauðgin ein (þ.e. fjöldi tegunda) gefur til kynna, vegna
mikils breytileika innan tegunda. Hér er einnig að finna stofna og vistkerfi
sem hafa hátt verndargildi. Umsvif mannsins hafa haft mikil áhrif á nátt-
úru landsins og getur íslenskum tegundum stafað ógn af búsvæðaeyðingu,
ósjálfbærri nýtingu, mengun, loftslagsbreytingum og ágengum tegundum,
ýmist svæðisbundið eða á landsvísu. Ljóst er að mörg þúsund tegundir
hafa borist til Íslands af mannavöldum, en nú er að finna a.m.k. 135 fram-
andi tegundir í náttúru landsins. Sjö þeirra eru flokkaðar sem ágengar, þ.e.
minkur, alaskalúpína, skógarkerfill, spánarsnigill, hæruburst, húshumla
og búrabobbi. Margar aðrar tegundir gætu orðið ágengar, t.d. bjarnarkló,
ígulrós, stafafura, viðja og kanína. Ráðist hefur verið í aðgerðir gegn mink,
alaskalúpínu og skógarkerfli til að takmarka tjón á lífríki. Mikilvægt er að
auka eftirlit með tegundum sem eru eða gætu orðið ágengar og koma á
fót viðbragðskerfi gegn ágengum tegundum. Styrkja þarf lagaumhverfi og
efla fyrirbyggjandi aðgerðir, svo sem með því að takmarka innflutning og
auka eftirlit með afdrifum nýrra tegunda. Væntanlega mun tjón af völdum
ágengra tegunda aukast til muna hérlendis með aukinni útbreiðslu þeirra,
en með vitundarvakningu, fræðslu, öflugu regluverki og samstilltu átaki er
mögulegt að ná góðum árangri gegn þeim.
Inngangur
Ísland er afskekkt úthafseyja í Norð-
ur-Atlantshafi. Við upphaf nýlífs-
aldar, fyrir um 30–60 milljónum ára,
var hún þó tengd bæði Ameríku- og
Evrópuflekunum. Sú landbrú hvarf
að fullu fyrir um 20 milljónum ára og
Ísland hafði þannig verið einangruð
eyja um milljónir ára er síðasta ísöld
gekk í garð.1,2,3 Fyrir milljónum ára
var því líklega mjög fjölbreytt lífríki
að finna hér4 en ýmislegt bendir til
þess að fáar tegundir hafi lifað af
síðasta kuldaskeið ísaldar og núver-
andi lífríki sé því að mestu yngra en
10 þúsund ára.5,6
Flestar upprunalegar tegundir
plantna, hryggleysingja og fugla á
Íslandi virðast eiga rætur sínar að
rekja til Evrópu5,7,8,9 og finnast t.d.
um 97% íslenskra háplantna í Vestur-
Noregi. Yfir helmingur íslenskra
háplantna vex hringinn í kringum
Norðurheimskautið en víðáttumikið
útbreiðslusvæði er almennt ein-
kennandi fyrir arktísku flóruna.6
Landfræðileg einangrun, stuttur
landnáms- og þróunartími og norð-
læg hnattstaða hefur gert það að
verkum að tegundafjölbreytni telst
ekki mikil hér á landi (1. tafla).6,10
Líffræðileg fjölbreytni gæti þó verið
meiri en einföld talning á tegundum
gefur til kynna, vegna mikils breyti-
leika innan tegunda.11,12,13 Eins og
oft vill verða á úthafseyjum eru hér
engin frosk- eða skriðdýr og ein-
ungis eitt landspendýr, tófan (Vulpes
lagopus), er upprunalegt.14
Á úthafseyjum víða um heim
hafa þróast einlendar tegundir, þ.e.
tegundir sem finnast hvergi annars
staðar. Til dæmis eru 89% af upp-
runalegri blómplöntuflóru Hawaii
einlendar tegundir.15 Engin háplöntu-
tegund er hins vegar almennt talin
einlend á Íslandi6 og eru einlendar
tegundir sjaldgæfar hér. Til þeirra
teljast tvær ferskvatnsmarflær,16,17
tvær mýflugutegundir og nokkrar
hverabakteríur.18 Hér má þó finna
talsvert af séríslenskum deiliteg-
undum, t.d. íslensku hagamúsina
(Apodemus sylvaticus grandiculus)19
og íslenska stofna allnokkurra
Náttúrufræðingurinn 80 (3–4), bls. 84–102, 2010
80 3-4#Loka_061210.indd 85 12/6/10 7:21:55 AM