Náttúrufræðingurinn - 2010, Side 51

131
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
evrópski rauðrefurinn Vulpes vulpes
(heitið þýðir einfaldlega refur á lat-
ínu) og grágæsin heitir Anser anser.
Aðaltegundin, sem meðal annars
verpur hérlendis, ber heitið þrisvar:
Anser anser anser. – Plöntufræðingar
líða ekki slíka endurtekningu í teg-
undaheitum.
Afbrigði á endirtekningarþem-
anu er þegar orð með sömu merk-
ingu, annað oftast latínu og hitt
á grísku, eru sett saman. Skógar-
björninn heitir Ursus arctos, sem
þýðir björn á latínu og á grísku. Og
þarfasti þjónninn ber tvö latnesk
heiti sem bæði þýða hross, Equus
caballus. Mjónashyrningurinn í
Afríku („svarti nashyrningurinn“)
kallast Diceros bicornis, tvíhyrndur á
grísku/latínu. Brúnþerna, fugl í ætt
við kríu, ber heldur niðrandi heiti,
Anous stolidus, og táknar hið fyrra
heimskur á grísku, hitt á latínu (2.
mynd). Hnúðsvanur er Cygnus olor,
og tákna bæði orðin svanur (gríska/
latína). – Sem fyrr segir líða plöntu-
fræðingar enga endurtekningu.
Til hagræðis má nota sama heitið
á tvö dýr, með því að snúa röðinni
við, einkum ef bæði nöfn tákna
það sama: Asio og otus standa fyrir
„hyrnd ugla“ á latínu og grísku, og
tveir slíkir náttfuglar bera þessi orð
í heiti sínu, Asio otus, eyruglan í
Evrasíu, og Otus asio, skrækuglan í
Norður-Ameríku (3. mynd).
Einkennilegar merkingar
Sum fræðiheiti verka furðuleg þegar
þau eru þýdd. Boselaphus tragocame-
lus er stór antilópa, bláuxi, sem hefur
þótt minna á mörg dýr, því latneska
heitið stendur fyrir „uxa-hjörtur
geita-úlfaldi“. Afríkustrúturinn er
líka kenndur við úlfalda, Struthio
camelus, enda er það einhvers staðar
þjóðtrú að fuglinn hafi orðið til við
kynblöndun spörs og úlfalda. Og
gorkúla ber gríska heitið Lycoperdon,
eða „úlfsfretur“ (4. mynd).
Lundinn heitir Fratercula arctica.
Arctica vísar til hánorrænna heim-
kynna en fraterculus er „litli bróðir“
á latínu og vera má að fiðurhamur
lundans hafi þótt minna á kufl
munks (enda er fuglinn hér nefnd-
ur „prófastur“). En hvers vegna
reglubróðirinn er kvenkenndur
(fratercula) er torskilið.
Ekki tekur alltaf betra við þegar
flokkunarfræðingar sækja orð í eigið
tungumál. Dworakowska gaf árið
1972 smátifu (en það eru skordýr
skyld söngtifum, af ættinni Cicadel-
lidae) nafnið Dziwneono etcetera.
Dziwneono þýðir á pólsku „það er
skrítið“, og etcetera þarf tæpast að
þýða úr latínu.
Heiti kennd við menn
Algengt er að tegundaheiti tengist
ákveðnum mönnum. Tíðast er að
náttúrufræðingar heiðri kollega sína
á þennan hátt. Þokkafull blómplanta,
lotklukka, heitir Linnaea eftir höf-
undi nafnakerfisins. Sjálfur nefndi
Linné runna er vex við Miðjarðarhaf
Celsia eftir landa sínum og félaga,
sem hitakvarðinn er kenndur við.
Og franskur 19. aldar dýrafræðing-
ur valdi ættkvísl mosadýra heitið
Archimedes. Verið getur að hann
hafi tekið mið af gormlaga stoð-
streng í þessum litlu sambúsdýrum
og hugsað til hins fræga „spírals
Arkimedesar“.
Sníkjudýrafræðingar hljóta að
sjálfsögðu sæmd við hæfi, eins og
þegar nýfundin sníkjukrabbafló fékk
árið 1990 heitið Bobkabata kapatabob-
bus, og þar með er eftirminnilega
á loft haldið nafni þekkts fulltrúa
stéttarinnar, Bob Kabata. (Því miður
er heitið Richteria frátekið innan
dýrafræðinnar yfir rækju, að vísu
útdauða, svo íslenskir sníklafræð-
ingar verða að leita annarra ráða til
að binda nafn Sigurðar Richters við
verðugt kvikindi.)
2. mynd. Brúnþerna (Anous stolidus).
Ljósm.: Glen Fergus.
3. mynd. Eyrugla (Asio otus) og skrækugla (Otus asio). Ljósm.: Mindaugas Urbonas/
Wolfgang Wander.
4. mynd. Úlfsfretur (Lycoperdon). Ljósm.:
Pethan.
80 3-4#Loka_061210.indd 131 12/6/10 7:22:25 AM