Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2012, Page 134

134
taldi að rúm og tími væru ekki reynsluhugtök sem við öðluðumst gegn-
um skynjun. Hugmyndir verða að hafa eitthvert viðfang. Að dómi Kants
samanstendur hráefni þekkingarinnar af eiginleikum hlutanna sem eru
í kringum okkur. Í sjónskynjun eru það ljósið (eða ljóseindir) og endur-
varpseiginleikar áreitanna. Í heyrninni eru það breytingar á loftþrýstingi.
Þessi eðlisfræðilegu fyrirbæri eru þó einungis hráefni fyrir skynjun og
skilning. Afar áhugaverðar spurningar felast því í skilningi á búnaðinum
sem veitir okkur kost á skynjun, og skilningur á slíkum ferlum er eitt höf-
uðmarkmið hugfræðinnar. Hins vegar má líkja aðferðum reynsluhyggju og
atferlisstefnu við það að reyna að skilja tölvu með því að kanna það sem
fer inn gegnum lyklaborðið og músina og síðan það sem birtist á skjánum.
Slík greining sneiðir hjá þeirri forritun sem liggur að baki viðbrögðunum
við því sem slegið er inn og ræður öllu um virknina.
Rúmið er því talið ein af nauðsynlegum frumforsendum reynslunnar
sem gerir okkur kleift að álykta um hlutina með þeim hætti sem við gerum.
Rúmið var að mati Kants ekki alltumlykjandi hugmynd um almenn tengsl
milli hluta, heldur það sem hann kallar hreina skoðun (þ. Anschauung).
Skoðun vísar hér til einhvers sem er kannað – eða rýnt í. Við táknum rúmið
sem einhvers konar rými eða stærð sem hefur þó engin tiltekinn endimörk.
Rúmið er ekki eitthvað sem við beitum með meðvituðum hætti. Þar með
höfum við ekki beina reynslu af hlutunum í kringum okkur. Hluturinn er
það sem hefur áhrif á skynfærin (vegna ljóseinda, loftþrýstings eða sam-
einda sem berast tungu eða lyktarklumbu) sem leiða til skoðana í tíma og
rúmi.19 Þess vegna gerði Kant greinarmun á hlutum eins og þeir birtast
okkur og hlutunum í sjálfum sér sem eru okkur ekki aðgengilegir.
Kant fjallaði í kenningum sínum um Kategorien, sem á íslensku eru
stundum nefndar hugkvíar og eru hreinar hugmyndir skilningsins. Við
búum yfir hreinum eða fyrirframgefnum altækum hugtökum sem eru
óháð allri reynslu, ef við eigum á annað borð að geta alhæft nokkuð um
heiminn.20 Kant telur hugkvíarnar vera tólf talsins en til þeirra teljast ýmis
grundvallaratriði eins og orsök og afleiðing, eiginleiki og tilvist.
Ekki er fjarri lagi að álykta að í ýmsum hugmyndum sem skynjunarsál-
fræðingar og taugavísindamenn hafa sett fram um verkan sjónkerfisins
felist viðbætur við, eða endurbætur á, listanum yfir þau tæki sem Kant
nefndi til sögunnar. Sumar viðbæturnar eru sértækari en hugkvíar Kants,
19 Günter Zöller, „Inngangur“, Immanuel Kant, Forspjall að frumspeki, bls. 18–19.
20 Sjá t.d. Þorsteinn Gylfason, Innlit hjá Kant.
áRni KRiStjánSSon