Skírnir - 01.04.1995, Side 94

88
GUÐMUNDUR JÓNSSON
SKÍRNIR
ur, og voru gerðar ítrekaðar en árangurslausar tilraunir á þingi til
að koma á verndartollum. Þeim mun athyglisverðari er þessi af-
staða þegar haft er í huga að hvarvetna í Evrópu og Bandaríkjun-
um gætti aukinnar verndarstefnu eftir 1875. Islendingar voru hins
vegar samstiga Dönum og reyndar að mestu leyti Norðmönnum
einnig í tollamálum. Almennt er því tímabilið 1890-1914 einkar
áhugavert í sögu Islands vegna þess að þá færist alþjóðahyggja í
efnahagsmálum í aukana á sama tíma og hin pólitíska þjóðernis-
hyggja rís einna hæst.
í hinni nýju efnahagsstefnu eftir 1890 var gert ráð fyrir að rík-
ið hefði virku og jákvæðu hlutverki að gegna í atvinnumálum. Þar
komum við að örvandi áhrifum þjóðernisstefnunnar á metnað í
opinberri efnahagsstefnu sem áður var vikið að. I augum þjóð-
ernissinna var það sjálfsannað að opinberar stjórnstofnanir sem
lutu raunverulegum þjóðarvilja hefðu hlutverki að gegna í al-
mennum framförum lands og þjóðar. Svo hafði ekki verið fram
að þessu, ríkisvaldið hafði lotið útlendri stjórn og því ekki haft
forsendur til að vera framfaraafl í augum þjóðernissinna. Með
vexti þjóðernisstefnunnar um miðbik 19. aldar breiddist það við-
horf út meðal þeirra sem létu stjórnmál til sín taka að danska
stjórnin væri fjarlæg nýlendustjórn, úr tengslum við landsmenn
og þarfir þeirra, yfirvald sem birtist í sköttum og álögum, og for-
réttindum embættismanna. Á meðan Islendingar fengu litlu ráðið
um stjórn eigin mála var ekki mikils að vænta frá „hinum háu
stjórnarherrum". I stað þess að horfa vonaraugum til ríkisvalds-
ins lögðu frammámenn þjóðfrelsisbaráttunnar áherslu á gildi
grasrótarstarfs, samtaka til eflingar andlegu og efnalegu lífi eins
og fram kemur í lestrar- og fræðslufélögum, verslunarsamtökum,
kaupfélögum, búnaðarskólum og búnaðarsamtökum.
Með aukinni sjálfstjórn Islendinga, meiri fjárhagslegri getu
ríkisins til að láta að sér kveða í efnahagsmálum og vaxandi þörf
fyrir opinberar aðgerðir í atvinnulífi urðu viðhorf manna til ríkis-
valdsins jákvæðari og sú skoðun varð brátt almenn að ríkinu ætti
að beita í þágu hagvaxtar. Þegar við bættist sú röksemd að sam-
eining kraftanna væri nauðsynleg til að yfirvinna fámenni og fé-
leysi þjóðarinnar var komin pottþétt kenning um ríkið sem drif-
fjöður framfara - hagvaxtarafl. Ríkisumsvif jukust mjög í íslensku