Skírnir - 01.04.1995, Side 102

96
ARNAR GUÐMUNDSSON
SKÍRNIR
samrunans í Evrópu laða því fram hugmyndir okkar um íslenska
þjóð og þjóðerni - tekist er á um gildi hugtaka á borð við þjóð-
ríki og fullveldi. I umræðunni birtist sá skilningur sem lagður er í
sögu þjóðarinnar, hvaða lærdóma við kjósum að draga af hinum
svokölluðu sameiginlegu minningum okkar. Við erum að fást við
„mýtuna um þjóðina".1
En þessar hugmyndir eru hvorki óumbreytanlegar né óum-
deildar. Mýtan um þjóðina breytist í kjölfar breyttra aðstæðna og
verður fyrir áhrifum frá stjórnmálabaráttu samtímans, sem snýst
öðrum þræði um yfirráð yfir túlkun sögunnar. Antonio Gramsci
hefur bent á að ríkjandi hugmyndir um þjóðernið eru mikilvægt
valdatæki. Hann segir baráttuna um vald yfir hugmyndum snúast
um að gera sína eigin túlkun, heimssýn eða söguskoðun að ríkj-
andi skilningi í samfélaginu, einskonar „heilbrigðri skynsemi"
sem allar aðrar hugmyndir yrðu metnar út frá.2 Slík valdabarátta
stendur yfir hér á landi: Hvert er „íslenska“ svarið við breyttum
alþjóðlegum aðstæðum? Hvaða lærdóm eigum við að draga af
nýjum rannsóknum á sögu okkar sem meðal annars virðast
breyta ríkjandi skilningi á sjálfstæðisbaráttunni?
I þessari grein beini ég sjónum að íslenskri stjórnmálaumræðu
samtímans.3 Ég vonast til þess að leiða í ljós mikilvægi sjálfs-
1 Ég nota hugtakið mýta fremur en orðið „goðsögn“ þar sem ekki er endilega
verið að vísa til goða eða forsögulegra atburða. Hugtakið mýta er leitt af
gríska orðinu „mythos“ sem þýðir saga og var t.d. notað af Aristótelesi yfir
atburðarás harmleikja. Hugtakið var snemma skilgreint sem andstæða „logos“
og „historia”, í merkingunni „það sem ekki hefði raunverulega gerst“. Nú á
dögum er hugtakið mýta oft notað til að lýsa hugmyndum sem ekki eru bein-
línis goðsagnir heldur viðteknar skýringar á félagslegum fyrirbærum. Mann-
fræðingurinn Bronislaw Malinovski skrifar í bók sinni Myth in Primitive
Psychology (1926) um mýtuna: „hún tjáir trú og kerfisbindur hana; stendur
vörð um siðferðið og styrkir það; ber vitni um áhrifamátt tiltekinnar siðvenju
og felur í sér hagnýtar leiðbeiningar um-mannlega hegðun“ (Jakob 1983, 190-
91)'
2 Hér hef ég í huga skilgreiningu Gramscis (1971) á hugtakinu „hegemony”.
Gramsci taldi að vald í samfélögum fælist ekki aðeins í ríkiskerfinu heldur
einnig í ríkjandi hugmyndum og siðum sem hefðu svo sterka stöðu að allt
annað væri skoðað sem frávik frá því náttúrulega viðmiði.
3 Greinin er byggð á lokaverkefni mínu í Cultural Studies við University of
Birmingham. Rannsóknin var unnin síðastliðið vor og einbeitti ég mér að