Skírnir - 01.04.1996, Qupperneq 94

ÁRNI BJÖRNSSON
SKÍRNIR
Líku máli gegnir sennilega um Árna Magnússon þótt af öðr-
um sökum sé. Árni var öðru fremur skynsemdarmaður og fyrir-
leit allt rugl, hvar og hvernig sem það birtist. Honum hefur því
sýnilega blöskrað hversu margir tóku greinilega nokkurt mark á
sögum þeim af draugum, tröllum og huldufólki sem hann lét
sjálfur skrifa upp af óseðjandi forvitni sinni. I bréfi til Þormóðs
Torfasonar árið 1690 gerir hann að vanda lítið úr fornaldarsögum
og líkt og hreytir um leið önuglega út úr sér í spássíugrein að þær
líkist helst tröllasögum af Gullbrá og Jóru í Jórukleif „sem allir
menn trúa á Islandi“.19
I skrifum sumra menntamanna á lærdómsöld og upplýsingar-
öld gætir reyndar oft nokkurrar lítilsvirðingar í garð „alþýðu
manna“ eða „almúgans" sem er ósjaldan settur allur undir einn
hatt líkt og reyndar má einnig sjá í ýmsum alhæfingum nútímans
um fyrri tíðar fólk. Slíkra alhæfinga gætir nokkuð í ferðabók
Eggerts Ólafssonar frá miðri 18. öld en hann gerir líka allglögga
grein fyrir því hvernig ýmsir embættismenn notfærðu sér trúgirni
annarra til að upphefja sjálfa sig og koma ár sinni fyrir borð.
Nokkuð mun til í því að einmitt á 17. öld og framan af 18. öld
hafi allskonar furðutrú og þó einkum galdratrú verið hvað út-
breiddust á Islandi. I sjálfu sér þarf engan að undra þótt hug-
kvæmir menn létu sig á þrengingartímum dreyma um töfralausn
vandamála sinna. Það er sambærilegt við fáránlegt brask ýmissa
athafnamanna nú á dögum sem láta sig dreyma um skjótfenginn
gróða með fjármálatöfrum. Því má vera að Jón Espólín hafi
nokkuð til síns máls þegar hann segir um 17. öldina hálfri annarri
öld seinna: „Nálega var allt fólk undirlagið hjátrú og teikna trú
og ei höfðu menn þau greindarvísindi er vel máttu skilja satt frá
ósönnu.“20
Varla var þetta samt greindarskorti almennings að kenna,
heldur meira og minna opinberri innrætingu. I fyrsta lagi höfðu
siðaskiptin svift fólk því hjálpræði sem því hafði öldum saman
verið talin trú um að það ætti von um fyrir milligöngu dýrlinga.
19 Arne Magnusson. Brevveksling med Torfxus. Kh. 1916, 66.
20 Eggert Ólafsson. Ferðabók. Rv. 1974, 275-82. - Árbœkur Espólíns VII, Kh.
1825, 15; sbr. Hilmar Garðarsson. „Upplýsing gegn hjátrú“. Sagnir 1989, 38-
45.