Skírnir - 01.04.1996, Blaðsíða 179

SKÍRNIR
ER MAÐURINN FRJÁLS?
173
heimspekiiðkun hvílir beint eða óbeint á því að aðrir séu til. Hún
felur meðal annars í sér átök við tungumálið sem er félagslegt fyr-
irbæri, mótað af tilvist margra einstaklinga. Mig minnir að
Immanúel Kant hafi sagt það vera hneyksli (skandal) heimspek-
innar að hafa ekki enn fært fullnægjandi sönnur á tilvist ytri veru-
leika. En Martin Heidegger sagði það vera hneyksli heimspekinn-
ar að spyrja þeirrar spurningar hvort ytri veruleiki væri til. Við
erum kannski bara að „skandalisera" með því að spyrja hvort
manneskjan sé frjáls.
Ég ætla samt að færa fáein rök fyrir því svan mínu að manneskjan
sé augljóslega frjáls. Gjörvöll vera mannsins, hvort heldur sem
við horfum til einstaklingsins eða tegundarinnar, er óskiljanleg
nema í ljósi þess að hann er frjáls. Þetta verufræðilega frelsi má
útlista með ýmsum hætti. Þau lykilhugtök sem við notum til þess
að skilja sjálf okkur - tímaskyn, athöfn, ákvörðun - gera ráð fyrir
því að við séum frjálsar vitundarverur. Vitundin er jafnan mál-
klædd og þess vegna skiptir tungumálið sköpum í þessu sam-
bandi. Heidegger sagði það vera hýbýli mannsins. I því húsi eru
margar vistarverur vegna þess að það er hús frelsisins. Mann-
heimur er völundarhús tungumálsins þar sem ranghalar viðteng-
ingarháttar og þáskildagatíðar bera valkostum okkar stöðugt
vitni.2 Þessi húslíking minnir líka á að mannlegt frelsi er jafnframt
takmarkað, því við getum ekki hafið okkur yfir þá kosti sem mál-
heimurinn býður upp á. Mörk málsins eru mörk heimsins, sagði
Wittgenstein.
Vitund mannsins, tungumál og tímaskyn hafa veitt honum
það olnbogarými í náttúrunni að hann verður að móta sinn eigin
veruleika. Með starfi sínu eru menn látlaust að umbreyta um-
hverfi sínu og fá útrás fyrir þarfir sínar, tilfinningar, hugmyndir
og ímyndunarafl. Maðurinn er því greinilega ekki njörvaður nið-
ur af náttúrunni með sama hætti og dýrin; hann á sér ekki bara
náttúruleg heimkynni, heldur verður hann að skapa sér sinn eigin
heim. Heimkynni dýra eru lokaður bústaður sem dýrin rata um
2 Ég minni hér á bráðskemmtilega grein Jóns Pálssonar „Hinn hættulegi við-
tengingarháttur“ sem birtist í vorhefti Skírnis 1991.