Skírnir - 01.04.1996, Side 181

SKÍRNIR
ER MAÐURINN FRJÁLS?
175
ákveðinn farveg og mótað hann sem frjálsa veru. Hún hefur mót-
að vitundarlíf hans; minni, ímyndunarafl, samvizku og sektar-
kennd, eins og Nietzsche lýsir glæsilega í riti sínu Um sifjafræði
siðferðisins (Zur Genealogie der Moral). Þau valdakerfi sem
leggja taumhald á manninn hafa því þröngvað honum til frelsis og
mannleg saga og samfélag verða ekki skilin nema í ljósi þessarar
þversagnakenndu tilurðarsögu frelsisins.
Ég hef haldið því fram að maðurinn sé augljóslega frjáls í þeim
skilningi annars vegar að hann sé dæmdur til að móta veru sína
og hins vegar í þeim skilningi að hann sé stöðugt dreginn til
ábyrgðar. Ég ætla ekki að fara að stunda þann ljóta rökrembuleik
að reyna að sýna fram á að maðurinn sé í sama skilningi bæði
frjáls og ófrjáls. Þegar ég segi að maðurinn sé ekki frjáls, hafna ég
ekki þessum skoðunum heldur staðhæfi ég að maðurinn sé ber-
sýnilega ófrjáls í þeim skilningi að hann mótar ekki veruleikann
að vild sinni. Ég gæti tekið undir með Rousseau sem segir að
maðurinn sé frjáls en alls staðar í hlekkjum.
Hlekkir mannsins eru margs konar: Þeir ráðast til dæmis af
erfðum, uppeldi, stéttarstöðu og félagslegu og menningarlegu
umhverfi. Vegna þessara þátta ráða menn yfirleitt tiltölulega litlu
um það sjálfir hvaða stefnu líf þeirra tekur. Það er óhuggulegt til
þess að vita, svo dæmi sé tekið, að þung rök hníga að því að mik-
ilvægir þættir persónuleika barnsins mótist á fyrstu árum ævinn-
ar. Alla tíð mun einstaklingurinn bregðast við aðstæðum sínum á
þeim grundvelli sem lagður er í bernsku. Svokallað makaval ræðst
til dæmis oftast nær af djúpstæðum tilfinningum sem við erum
ómeðvituð um. Og í þessu efni leitar klárinn gjarnan þangað sem
hann er kvaldastur. Þess vegna giftast börn sem búið hafa við
alkóhólisma í barnæsku gjarnan fólki sem líklegt er til að leiða
þau inn í gamla mynztrið, börn sem hafa verið beitt ofbeldi eru
afar líkleg til þess að beita sjálf ofbeldi síðar o.s.frv. Þetta gerist
ekki vegna þess að viðkomandi kjósi þetta ástand á yfirvegaðan
hátt, heldur er hegðunin líkari því sem um ósjálfráð viðbrögð
væri að ræða.