Skírnir - 01.04.1996, Page 189

SKÍRNIR ER JAFN KOSNINGARÉTTUR MANNRÉTTINDI ?
183
einfaldar umræðu um efnið er betri en skilgreining sem gerir
þetta ekki.
Þær staðreyndir sem verður að hafa í huga þegar leitað er að
skilgreiningu á mannréttindahugtakinu eru einkum fjórar. Sú sem
ég ætla að nefna fyrst er að frá því mannréttindahugtakið fór að
gegna einhverju hlutverki í stjórnmálum hefur það verið notað til
þess að gera greinarmun á harðstjórn og eðlilegu ríkisvaldi, níð-
ingsverkum og réttmætri valdbeitingu. Þegar valdhafar, herfor-
ingjar eða aðrir eru sakaðir um mannréttindabrot er oftast verið
að ræða um kúgun eða ofsóknir gegn tilteknum hópum, eins og
trúflokkum eða þjóðarbrotum, eða níðingsverk á borð við morð,
pyntingar og nauðganir. Með því að kalla þessi verk mannrétt-
indabrot er verið að leggja áherslu á að þau séu glæpsamleg, brjóti
gegn rétti manna, hvað sem lögin í landinu kunna að segja.
Onnur staðreynd er að lengst af hefur verið rætt um mann-
réttindi eins og þau séu réttindi sem allir menn hafa undir öllum
kringumstæðum - þau séu ekki aðstæðubundin sérréttindi. Þeir
sem halda merki mannréttinda á lofti leggja yfirleitt áherslu á að
það sé alltaf rangt að pynta menn, nauðga þeim eða misþyrma á
annan hátt. (Ef til vill setja menn þó einhverja fyrirvara ef að-
stæður eru mjög öfgakenndar og frábrugðnar því sem gerist og
gengur í mannlegu samfélagi.) Þetta kemur heim við siðferðisvit-
und flestra. Mönnum finnst að það sé sama hvað lögin segja, sama
hver samfélagsgerðin er og sama hvaða hagsmunir eru í húfi: vissa
hluti megi ekki gera fólki.
I þriðja lagi eru réttindi sem geta engan veginn verið algild oft
talin til mannréttinda. Hér á ég einkum við ýmis félagsleg réttindi
(t.d. rétt á ókeypis skólagöngu) sem eiga ekki við nema í allþró-
uðum samfélögum. Þetta virðist stangast á við staðreynd númer
tvö því hvernig geta mannréttindi verið í senn algild og aðstæðu-
bundin?
Fjórða staðreyndin er að mannréttindahugtakið hefur gagnast
vel í baráttu fyrir mannúðlegum stjórnarháttum vegna þess að
það hefur verið litið svo á að mannréttindi séu algild: það sé ekki
hægt að afsaka brot gegn þeim með tilvísun til óvenjulegra
aðstæðna. I þessu sambandi er vert að hafa í huga að meðan við