Skírnir - 01.04.1996, Page 200
194
KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
sem velferðarmál, kann að vera sú að hann telur „velferðarsiðfræði"
aðeins „við hæfi dýra“ (125). Slík siðfræði tryggi ekki siðferðilega virð-
ingu og grandi því mannlegri reisn. Rétt er að umhyggja fyrir velferð
páfagauksins míns krefst þess naumast að ég sýni honum sérstaka sið-
ferðilega virðingu - honum er sjálfsagt margt annað hugleiknara - en
menn eru ekki páfagaukar og velferð þeirra verður ekki metin á sama
kvarða og „skynlausra skepna". Mér er þannig hulin ráðgáta hvernig
stuðla mætti að velferð meðal-Jóns og meðal-Gunnu á sama tíma og
þeim væri sýnt siðferðilegt virðingarleysi, og það jafnvel þótt velferðin
sé ekki metin á grundvelli annars en þeirrar djúpu og varanlegu ánægju
sem Mill taldi keppikefli mannlífsins. Sú lýsing á Jóni og Gunnu að þau
ráði engu um eigin hag, orð þeirra sjálfra og vilji séu metin á við hunds-
ropa, en þau njóti samt fullkominnar velferðar, hljómar að minnsta kosti
ekki ýkja sannfærandi.
Hvað sem þessum ágreiningi líður erum við Vilhjálmur öldungis
sammála um að hagsmunum (sem ég myndi leggja að jöfnu við velferð)
sjúklings verði ekki þjónað nema honum sé sýnd virðing sem mann-
eskju. En hvert er sambandið milli þessarar kröfu og samræðusiðfræð-
innar sem Vilhjálmi er svo hugleikin? Áður en þeirri spurningu er svar-
að ber þess að geta að gömul hefð er fyrir því í siðfræði að álíta að sið-
ferðileg sannindi eigi rót að rekja til skilyrðislausra boða (formlegrar)
skynsemi; slík boð skeri á endanum úr því hver sé hin rétta breytni við
hverjar gefnar kringumstæður. Þekktasti talsmaður þessa sjónarmiðs er
ef til vill Immanuel Kant. Á 20. öld birtist skyld skynsemishyggja ýmist í
hugmyndum um að ráð sjálfhverfrar skynsemi leiði okkur inn á hina
réttu siðabraut (David Gauthier) eða þá að til þurfi að koma einhvers
konar samhverf sammannleg skynsemi. Sú síðarnefnda sé tryggð með
því að skapa eða ímynda sér upphafsstöðu Qohn Rawls) ellegar sam-
ræðuaðstæður Qurgen Habermas) þar sem gild siðaboð spretti sjálfkrafa
fram í óþvinguðum rökræðum jafningja. Oll þessi skynsemishyggja hef-
ur svo á sama tíma sætt harðri gagnrýni annarra heimspekinga, gagnrýni
sem í stystu máli gengur út á að enginn formlegur skynsemiskvarði ljái
okkur einhlít og ótvíræð svör við siðlegum vandamálum.7
Ég ætla að hætta mér sem skemmst út í þessa almennu sálma hér en
hlýt að geta þeirra þar sem hin sterka samráðskrafa Vilhjálms ber
óneitanlega keim af hugmyndum skynsemishyggjumanna á borð við
Habermas.8 Samráð heilbrigðisstarfsfólks og skjólstæðinga þeirra er
vissulega til góðs, til dæmis ef það leiðir til gagnkvæms samþykkis um
7 Frábæra útfærslu slíkrar gagnrýni er t.d. að finna í doktorsritgerð Loga Gunn-
arssonar, „Making Moral Sense: Substantive Critique as an Alternative to
Rationalism in Ethics" (University of Pittsburgh, 1995).
8 Sjá einnig ritgerð Vilhjálms, „Siðfræðin og mannlífið: Frá sjálfdæmishyggju til
samræðusiðfræði“, Hugur 1 (1988).