Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.1999, Qupperneq 132

Múlaþing
aftöku Valtýs þess sem þjóðsagan fjallar
um, þá er fyllilega hægt að taka undir með
séra Bjarna í Þingmúla:
Valtýs grimmi veturinn forðum
var í minnum lengi hér.
og skyldi af höndin“
Eitt af megin sérkennum Valtýssög-
unnar er það atriði að hönd (eða höfuðskel)
hins saklausa er notuð til að finna hinn seka.
Þetta nefnist líkraun og hefur María Anna
Þorsteindóttir fjallað nokkuð ítarlega um
hana í ritgerð sinni (1980:61-64) og fer þar
einkum eftir riti Páls Sigurðssonar um
réttarsögu (1971). Fram kemur að þessi
siðvenja á sér gamlar rætur meðal ger-
manskra þjóða og telur Páll „ að á síðari
hluta miðalda hafi þessi trú á sönnunarmátt
líkraunarinnar verið búin að ná nokkurri
fótfestu í Þýskalandi, Niðurlöndum, Eng-
landi og jafnvel að einhverju leyti á Italíu.
Einkurn voru líkraunir notaðar í Þýska-
landi“ (tekið eftir Maríu Önnu 1980:61-62).
Eftir lok miðalda ryður líkraun sér til rúms
á Norðurlöndum, einkum í Danmörku.
Hennar verður reyndar vart þegar um 1340
í lögum sænsku borgarinnar Visby en þar
mun vera um þýsk áhrif að ræða því Visby
var aðsetur Hansakaupmanna (sama rit:62).
Páll Sigurðsson telur að hvergi verði af
heimildum ráðið að líkraunir hafi tíðkast á
Islandi nema það sem fram kemur í
þjóðtrúnni og þar er helsta dæmið sagan af
Valtý (sbr. sama rit:62). Þá telur Páll að
þessi trú á mátt líkraunar hafi borist hingað
frá Danmörku á seinni öldum, þ.e. eftir
siðaskipti. María Anna er hinsvegar á
nokkuð annarri skoðun. Hún segir: „Mér
finnst þó að ekki megi útiloka þann
möguleika að íslendingar hafi kynnst
þessum guðsdóm í Evrópu fyrir 1500. Eins
og kunnugt er þá höfðu íslendingar all mikil
samskipti við Evrópuþjóðir, bæði Þjóð-
verja, Englendinga og Frakka á miðöldum.
íslendingar hafa e.t.v. verið of raunsæir til
þess að líkraunir hefðu sönnunargildi í
dómsmálum hérlendis“ (sama rit:64).
Þau Páll og María Anna nefna ekki
dæmi sem sver sig í líkraunarættina og
finnst í áðurnefndum Islenzkum annáls-
brotum Gísla biskupa Oddssonar og er þar
sett við árið 1598 svohljóðandi:
Fátækur bóndi á Fellsströnd fannst dauður í
heygarði sínum. Heimamenn tóku líkið, báru
það til stofu og sveipuðu það lökum. Um annað
voru menn allt of tómlátir, þar eð þá grunaði
ekkert illt, og voru svo til kvaddir þeir, er áttu að
hefja lfkið út og búa það til greftrunar, þar á
meðal feðgar tveir, og er þeir gengu nær líkinu,
spratt blóð úr höfði hins dauða. En er þeir viku
frá aftur, stilltist það. Þegar blóðið hafði
nokkrum sinnum bæði sprottið og stillst, spretti
Sigurður nokkur Arnfinnsson upp líkblæjunni,
þar sem hún huldi höfuðið, og fann á hnakkanum
þriggja þumlunga breitt sár. Síðar, þegar málið
hafði verið tekið til rannsóknar. hreinsaði sig
með eiði maður nokkur, sem grunaður var um að
hafa valdið áverkanum. A meðan féll blóð í
heiðskíru veðri og datt niður á bók
dómsforsetans.
Gísli biskup var fæddur 1593 og mátti því
hafa nokkuð trausta vitneskju um þennan
atburð. Sigurður Arnfinnsson sem nefndur
er til sögunnar var bóndi á Staðarfelli á
Fellsströnd (d. 1598).
Hér verður tekið undir þá skoðun Maríu
Önnu að trú á líkraun kunni að hafa borist
til Islands án viðkomu í Danmörku og þá
e.t.v. frá Þýskalandi. Svo vill til að tengja
má Valtýssöguna þýskum manni. Sam-
kvæmt Sýslumannaœfum er líklegt að um
1601 hafi með sýsluvöld farið hér í Múla-
130