Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.06.2010, Qupperneq 43

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 3. tbl. 86. árg. 2010 39
staðfest með myndgreiningu og því oft nefnt
dulið samfallsbrot. Sérstaklega er vikið að
samfallsbrotum í hrygg síðar í þessari grein.
Mjaðmabrot er aldrei þögult eða dulið og
orsakar bráðan verk, skerta hreyfigetu og
innlögn á sjúkrahús. Í 90% tilfella verða
mjaðmabrot við byltur. Dánartíðni þeirra
sem mjaðmabrotna er marktækt hærri, en
um það bil 20­25% sjúklinga, sem mjaðma­
brotna, deyja innan árs eftir mjaðma brotið
(Johnell og Kanis, 2005).
Konur og beinþynning
Beinþynning hefur oft verið talin kvenna­
sjúkdómur enda talsvert algengari hjá
konum en körlum. Þetta er aðallega af
tveim ástæðum, þ.e. að konur ná lægri
hámarksbeinþéttni (beinmagni) en karlar
og að við hormónabreytingar tapast u.þ.b.
10­15% af beinþéttni fyrsta áratuginn eftir
tíðahvörf hjá konum.
Tíðahvörf verða oftast á aldrinum 51­52
ára (42­60 ára). Eftir tíðahvörf lækkar
östrógenmagn blóðsins verulega. Ekki
er að fullu ljóst hvernig östrógen hefur
áhrif á beinþéttni, þó er það talið viðhalda
beinþéttninni með því að minnka þroska og
virkni beinbrjóta og auka virkni beinbyggja
(Burke, 2001). Við tíðahvörf verður því mikið
tap á beinvef sem er helsta orsök þess
að konur fá fyrr beinþynningu en karlar
(sjá mynd 2). Eftir tíðahvörf er fituvefur
aðaluppspretta östrógens og það skýrir
kannski af hverju þéttholda konur fá síður
beinþynningu en grennri konur. Konum,
sem fara snemma í tíðahvörf, þ.e. fyrir 43
ára aldur, er hættara við að fá beinþynningu.
Karlar og beinþynning
Umræðan um beinþynningu hefur
lengi verið nær eingöngu um konur og
þekkingin um beinþynningu hefur aðallega
verið byggð á rannsóknum á konum
(Werner, 2005). Það er ekki ýkja langt
síðan beinþynning var viðurkennd sem
alvarlegt heilsufarsvandamál hjá körlum og
samkvæmt rannsókn Qaseem o.fl (2008)
er beinþynning hjá körlum vangreind, illa
meðhöndluð, vanskráð og of lítið rannsökuð.
Beinþynning verður síðar hjá körlum en
konum, meðal annars vegna þess að
karlar ná hærri hámarksbeinþéttni og bein
þeirra eru stærri og með þykkari beinskel.
Beinmagnið byrjar ekki að minnka fyrr en
við 65­70 ára aldur hjá körlum. Einn af
áhættuþáttum beinþynningar hjá körlum
er skortur á kynhormónum og rannsóknir
hafa sýnt að testósteróngjöf getur
dregið úr beinþynningu hjá karlmönnum
sem hafa testósterónskort (Aðalsteinn
Guðmundsson o.fl., 2002). Þekking á
beinþynningu hjá körlum hefur farið vaxandi
og upplýsingar úr Reykjavíkurrannsókn
Hjartaverndar sýna að 20 af hverjum
þúsund 60­69 ára reykvískum körlum og
50 af hverjum þúsund 85 ára og eldri
körlum beinbrotna árlega (Jonsson o.fl.,
2004). Erlendar rannsóknir hafa sýnt að
körlum farnast verr en konum eftir beinbrot
því færni þeirra til sjálfsbjargar skerðist
meira en kvenna og dánartíðni þeirra er
einnig hærri miðað við jafnaldra sem ekki
brotna (Poór, 1995).
Samfallsbrot í hrygg
Samfallsbrot á hryggjarliðum eru algengustu
beinbrotin sem tengjast beinþynningu. Þau
byrja að gera vart við sig strax upp úr
tíðahvörfum hjá konum og fer fjölgandi
með aldri. Brotin eru oft ógreind og því vert
að geta þeirra sérstaklega.
Þar sem beintap verður fyrst í frauðbeins­
hluta beinagrindarinnar eykst hættan á
samfallsbrotum hlutfallslega mest þar
sem meginuppistaða hryggjar liðbolanna
er frauðbein. Í fyrstu geta samfallsbrotin
verið örsmá og ekki sjáanleg á röntgen­
mynd. Þessi smábrot veikja enn frekar
stöðugleika hryggjarbolanna sem með
tímanum geta fallið saman að hluta eða
öllu leyti. Samfallsbrot af völdum bein­
þynningar verður fyrst og fremst í neðri
hluta brjósthryggjar og í efri lendaliðsbolum.
Með endurteknum brotum myndast
svokallaður herðakistill. Við upprétta stöðu
líkamans verður óhagstæð þyngdar­
dreifing á aðliggjandi liðboli (sjá mynd 3)
og hún getur leitt til enn frekara samfalls
á fleiri en einum liðbol og einstaklingurinn
lækkar enn frekar í lofti.
Einkenni samfallsbrota í hrygg eru
stundum smellur eða skyndilegur verkur í
baki, en í upp hafi geta einkennin verið svo
lítil að þau leiða ekki til læknis heimsóknar
og er þá brotið dulið eða ógreint. Jafnvel
þó um verulegt samfall sé að ræða er
talið að lítill hluti fyrstu samfallsbrota fái
rétta greiningu og meðferð. Bakverkur
er algengur og ekki óvanalegt að eldra
fólk telji bakverki tilheyra aldrinum; að um
eðlilegt slit sé að ræða og leiti þess vegna
ekki til heilbrigðiskerfisins eftir hjálp með
greiningu eða verkjastillingu.
Mynd 3. Breytt líkamsstaða af völdum
samfallsbrota í hrygg.
Oft greinast samfallsbrot í hrygg þegar
verið er að taka röntgenmynd af öðrum
ástæðum, til dæmis þegar hjarta
eða lungu eru mynduð en þá kemur
Mynd 2. Aldurstengdar breytingar á
beinmassa karla og kvenna.
Beinauki Hámarksbeinþéttni
Aldur í árum
B
ei
nþ
ét
tn
i Karlar
Konur
Beintap