Þjóðmál - 01.03.2012, Síða 83

82 Þjóðmál VOR 2012
Formaður innflutnings­ og gjaldeyris nefnd­
ar sagði réttindi kaupfélaganna ekki önnur en
þau að „fá innflutning bara handa eig endum
kaupfélaganna“ og ef sama gilti um kaup­
menn þá ættu þeir „aðeins að fá innflutning
handa sér og sínum fjölskyldum, því að það er
sami réttur og kaupfélögin hafa nú“ .
Þeir sem stjórnuðu öllum innflutningi til
lands ins litu sem sagt svo á að það væri sann­
gjarnt að maður sem ræki verslun fengi einungis
leyfi til að flytja inn helstu vörutegundir til að
selja í verslun sinni sem svaraði til þarfa hans
sjálfs og fjölskyldu hans, þ .e .a .s . verslun hans
þjónaði þá engum öðrum en honum sjálfum,
en kaupfélag hins vegar skyldi fá leyfi til inn­
flutn ings fyrir alla sína viðskiptavini!
Samkvæmt höfðatölureglunni áttu þeir
sem skráðir voru félagar í kaupfélagi engin
viðskipti við kaupmenn . Ennfremur var það
undirskilið að neysla hinna ýmsu vörutegunda
væri jöfn á hvern íbúa, hvort sem hann var
karl eða kona, sextugur eða fimm ára og hvar
sem hann var búsettur í landinu . Í þennan
tíma var þó mikill munur á neysluvenjum
sveitafólks og bæjarbúa, eins og stjórnvöld
komust að raun um þegar þau tóku upp
vöruskömmtun í byrjun heimsstyrjaldarinnar
síðari . Og kaupfélagsmenn skiptu auðvitað,
ekki síður en aðrir, meira eða minna við hinar
fjölmörgu sérverslanir kaupmanna, svo sem
byggingarvöru­, búsáhalda­, vefnaðarvöru­ og
skóbúðir, þótt þeir keyptu e .t .v . sínar daglegu
nauðsynjar í kaupfélaginu .
Sökum þess að kaupfélögunum var
tryggður aukinn innflutningur eftir því
sem meðlimum þeirra fjölgaði, höfðu menn
tvímæla lausan hag af því að láta skrá sig í
næsta kaupfélag því um leið og neytendur
gerðu slíkt fengu kaupfélögin ávísun á inn­
flutnings­ og gjaldeyrisnefnd um aukinn inn­
flutning . Aukningin var svo dregin af kvóta
kaupmanna . Ef kaupmenn hins vegar komu
til nefndar innar og sögðu að þeir þyrftu dag­
lega að neita tugum og jafnvel hundruðum
við skiptavina um vörur sem þeir hefðu haft
á boðstólnum í tug ára, þá var ekkert á þá
hlustað . Kaupfélögunum voru þannig sköp uð
ótakmörkuð vaxtarskilyrði en kaup mönnum
sniðin spennitreyja sem lamaði þá því meir
sem þeir voru lengur í henni . Enda fór það
svo að félagsmönnum kaupfélaganna fjölgaði
um nær 76% á árunum 1935–1938, þegar
höfðatölureglunni var beitt af mestri hörku,
eða úr 8 .684 félagsmönnum í 15 .298 .
Fjármálaráðherra landsins, Eysteinn Jóns­
son, sagði á Alþingi: „Ég lít svo á að þetta sé
réttlát regla og ég mun ekki frá henni víkja
meðan ég ræð nokkru um þessi mál . Það er
af þeirri ástæðu að ég mun ekki telja mér fært
að taka ábyrgð á því að taka fyrir vöxt kaup­
félagsskaparins í landinu .“
Hlutfallstölur um heildarinnflutning inn segja ekki alla söguna, því höfðatölu­
reglan bitnaði harðast á litlum kaupmanna­
versl unum úti um land . Í fámennum byggðar­
lögum, þar sem var t .d . ein kaupmannsversl un
í samkeppni við kaupfélagið á staðnum, áttu
kaupmenn mjög undir högg að sækja og urðu
margir til að leggja upp laupana . Einkum var
það á Austfjörðum sem höfðatölureglan lék
kaupmenn grátt; þar lagði kaupfélagsvaldið
undir sig hvern fjörðinn á fætur öðrum .
Dæmi voru til þess að sjálfstæðir kaupmenn á
landsbyggðinni hefðu í lok fjórða áratugarins
einungis um 20% af þeirri umsetningu sem
þeir höfðu haft af mikilvægum vörutegundum
í upphafi kreppunnar . Hin 80% höfðu í skjóli
höfðatölureglunnar smám saman runnið yfir
til næsta kaupfélags .
Í Reykjavík fundu kaupmenn óþyrmilega
fyrir höfðatölureglunni þegar KRON var
stofnað 1937 . Ári síðar var KRON úthlut að
inn flutn ingsleyfum fyrir búsáhöld að upp hæð
31 þús . kr . meðan ein elsta og þekkt asta bús­
áhaldaverslun bæjarins fékk 4 þús . kr . úthlutun .
Og undireins varð KRON stærst allra verslana
landsins í innflutningi vefnaðar vara, sem mjög
voru eftirsóttar; fékk 1938 úthlutað inn flutn­
ings leyfum að upphæð 115 þús . kr . en mesta
vefnaðarvöruúthlutun til kaup manna verslunar
nam þá 85 þús . kr . Þannig færði innflutnings­