Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Qupperneq 15

Mannkynssagan í formi samtímaskáldsagna
Um Yfir Ebrofljótið og önnur skáldverk Álfrúnar Gunnlaugsdóttur
Soffía Auður Birgisdóttir
Strax með fyrstu bók sinni, smásagnasafninu
Af manna völdum (1982), sýndi Álfrún Gunn-
laugsdóttir að hún er höfundur sem ekki fer
troðnar slóðir, hvorki hvað varðar söguefni,
sögusvið né frásagnartækni. Sögusvið hinna
níu sagna bókarinnar eru Ísland, Frakkland,
Túnis, Sviss og Spánn. Sögumenn eru ýmist
börn, konur eða karlar. Efnið spannar allt frá ást
og vináttu til ótta og svika. Í einni sögunni
segir: „Á öllum frásögnum er skipulag; ákveðin
tengsl milli persóna og viss samræming í at-
burðarás. Þessu er öðruvísi farið í lífinu. Minn-
ingarnar eru gloppóttar, sjaldan nema smábrot,
skyndimyndir á stangli.“ (Bls. 109.) Kannski er
að finna í þessari klausu skýringu á frásagnar-
aðferð Álfrúnar. Í öllum skáldverkum sínum
hafnar hún skipulegri frásagnaraðferð og sam-
ræmingu í atburðarás. Texta hennar mætti
fremur líkja við brot og gloppóttar smámyndir á
stangli sem smátt og smátt mynda þá heildar-
mynd sem eftir situr í huga lesandans þegar
hann hefur flett síðustu blaðsíðunni. Ef til vill er
Álfrún að reyna að líkja eftir lífinu með því að
brjóta gegn lögmálum klassískrar byggingar
sögu, sem kveða á um upphaf, miðju og endi
(þ.e.a.s. í þessari röð!) En í nýjustu skáldsögu
sinni, Yfir Ebrofljótið (2001), nálgast Álfrún hinn
hefðbundna epíska frásagnarhátt þó meira en í
fyrri sögunum.
Yfir Ebrofljótið gerist að mestu leyti í spænsku
borgarastyrjöldinni á fjórða áratug tuttugustu
aldarinnar. Þetta framandi sögusvið þarf
kannski ekki að koma á óvart þegar Álfrún
Gunnlaugsdóttir á í hlut; Spánn hefur oft kom-
ið við sögu í verkum hennar áður – enda bjó
hún þar um árabil og stundaði nám. En þó er
ekki hægt annað en dást að þeirri dirfsku henn-
ar að lýsa þessum fjarlæga veruleika og ljóst er
að miklar rannsóknir liggja að baki sögunni.
Mikið hefur verið skrifað um þetta stríð á Spáni
og ótal (erlend) bókmenntaverk og kvikmyndir
hafa reynt að lýsa veruleika þess. Á Íslandi kom
út bókin Undir fána lýðveldisins. Endurminning-
ar frá Spánarstyrjöldinni eftir Hallgrím Hall-
grímsson árið 1941, en Hallgrímur var einn
þriggja Íslendinga sem gerðust sjálfboðaliðar í
svonefndum Alþjóðasveitum sem voru skipað-
ar mönnum frá flestum heimshornum (hinir
voru Aðalsteinn Þorsteinsson og Björn Guð-
mundsson). Álfrún byggir verk sitt að hluta á
reynslu Hallgríms sem hann lýsir í bók sinni og
hún tileinkar skáldsöguna íslensku sjálfboðalið-
unum þremur. Ef til vill vakir fyrir henni, öðrum
þræði, að reisa þeim minnisvarða um leið og
hún segir okkur mannkynssögu í formi sam-
tímaskáldsögu.1
Borgarastyrjöldin á Spáni 1936–1939 er oft
nefnd „gleymda stríðið“ þótt almennt sé talið
að hún hafi verið upptaktur að síðari heimsstyrj-
öldinni. Undir forustu Francós með fulltyngi
Mússólínís og Hitlers tókst fasistum að brjóta á
bak lýðræðisöflin í einu fátækasta landi Evrópu
og koma á einræði og harðstjórn með afleiðing-
um sem áttu eftir að snerta nær alla heims-
byggðina í seinni heimsstyrjöldinni. Lengst af
skiptu ríkisstjórnir Evrópulanda sér ekkert af
þróun mála á Spáni, stuðningur kom aðeins frá
15 Álfrún Gunnlaugs Ebro 25.10.2002 13:57 Page 15