Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Síða 16

Stalín sem síðar átti þó eftir að söðla um og
gera bandalag við fasistana. En þótt ríkisstjórn-
irnar aðhefðust ekkert snerti barátta lýðræð-
isaflanna við almenningi víða um lönd og sjálf-
boðaliðar fylktust lýðræðishernum til aðstoðar
hvaðanæva að. Hinir erlendu sjálfboðaliðar sem
mynduðu Alþjóðasveitirnar skiptu tugum þús-
unda og komu frá um 50 mismunandi þjóð-
löndum. Þúsundir þeirra týndu lífi í þessu von-
litla stríði en fleiri sneru aftur til heimkynna
sinna reynslunni ríkari og líklega flestir sviptir
þeim hugsjónum sem voru forsenda ferðar
þeirra og baráttu og veganesti þeirra í upphafi.
Þegar Alþjóðasveitirnar voru formlega kvaddar
á Spáni var liðsmönnum þeirra heitið að þegar
„sár stríðsins væru gróin á Spáni skyldu mæð-
ur segja börnum sínum frá erlendu sjálfboðalið-
unum í Alþjóðasveitunum sem barist hefðu við
hlið feðra þeirra“. (410.) Þetta loforð hefur Álf-
rún Gunnlaugsdóttir nú gert að sínu með því að
segja okkur á áhrifamikinn hátt, í skáldverki,
sögu eins Íslendings sem fór knúinn af
brennandi hugsjón að berjast í framandi stríði
og sneri aftur sár á líkama og sál, rúinn trúnni á
betri heim og réttlæti.
Afneitun og upprifjun
Haraldur, sögumaður verksins, er í senn skáld-
uð persóna og táknmynd allra meðlima Al-
þjóðasveitanna. Þótt byggt sé á áðurnefndum
endurminningum íslensks Spánarfara er hér
fyrst og fremst um skáldsögu að ræða. Líkt og
í Gerplu Halldórs Laxness er frásögn Álfrúnar í
senn ýtarleg og miskunnarlaus lýsing á hörm-
ungum stríðsreksturs og mögnuð ádeila á fyrir-
bærið stríð almennt. Hvorug þessara skáld-
sagna dregur nokkuð undan í lýsingum sínum á
þeim hryllingi sem óhjákvæmilega fylgir stríðs-
rekstri og um leið eru þetta bækur sem hafa
friðarboðskap fram að færa, án þess þó að hon-
um sé nokkurn tíma þröngvað upp á lesand-
ann.
Þegar frásögn Haraldar hefst er hann gamall
maður, kominn að fótum fram en þrjóskast þó
við að búa einn, einkasyninum til sárrar gremju.
Eiginkonan, Hedda, er farin frá honum og sann-
leikann um brotthvarf hennar forðast Haraldur í
lengstu lög að horfast í augu við. „Sannleikur-
inn“ hefur reyndar reynst honum skeinuhættur
á fleiri sviðum. Meðal annars hefur hann neitað
að horfast í augu við það sem hann upplifði á
Spáni, þrátt fyrir að hafa gefið einum besta vini
sínum og samherja loforð um að bera vitni að
stríðinu loknu: „um ástandið eins og það er,
ekki eins og blöð segja frá því. Þú verður að
segja frá svikunum við lýðveldið, svikum Breta,
Frakka, Bandaríkjamanna. Segðu sannleikann.
Lofarðu því?“ (435). Loforðið gefur Haraldur
Spánverjanum Andrési rétt áður en hann deyr.
En hann hefur ekki getað staðið við það:
Og loforðið sveik ég. Ég talaði aldrei um
reynslu mína á Spáni, ekki einu sinni þótt ég
væri hvattur til þess [. . . ] Mér fannst það eins
og að kalla fortíðina yfir sig, láta hana lifna að
nýju, og það vildi ég ekki. Ég vildi gleyma. Mér
var enn ekki orðið ljóst að maður gleymir ekki,
heldur lærir að lifa með því sem var, eins og
maður lærir að lifa með söknuði. Ég hafði trölla-
trú á gleymskunni. En þegar ég hélt að allt
hefði þurrkast út kom fortíðin tilbaka í ótrúlega
skýrum dráttum. (436.)
Lesandi skáldsögunnar Yfir Ebrofljótið hittir
Harald fyrir þegar hann er tilbúinn að kalla for-
tíðina yfir sig og fylgist með honum rifja upp
þátttöku sína í stríðinu með landakort og
stækkunargler að vopni, á milli þess sem hann
baksar einn í íbúð sinni í Reykjavík og verst
heimsóknum sonar síns sem lítur til með föður
sínum á hraðferð milli heimilis og vinnu. Og frá-
sögn Haraldar er nákvæm og dregst á langinn.
Hann lýsir æsku sinni og uppvaxtarárum á Ís-
landi, hann lýsir ferðalaginu til Spánar en ýtar-
legast lýsir hann herþjálfuninni og átökunum
við óvinaher fasistanna. Síðast en ekki síst lýs-
ir hann því hvernig stríðið leikur hann sem
manneskju. Sá Haraldur sem snýr aftur frá
Spáni er ekki sá sami og fór þangað. Ekki svo
að skilja að hann hafi svikið hugsjónir sínar,
heldur hefur stríðið svikið hann og alla sem
trúðu á málstað þess. Og það er erfitt að
horfast í augu við slíkan sannleika.
Frásagnaraðferð Álfrúnar í þessu verki er
epískari en í tveimur síðustu skáldsögum henn-
ar, Hringsóli og Hvatt að rúnum. Vissulega er
línulegum tíma ekki fylgt í frásögninni heldur er
reynt að endurskapa á raunsæjan hátt hvernig
fortíðin kemur til manns í brotakenndum minn-
ingum. Þar að auki er sögumaður farinn að
gleyma og rugla (sbr. hugmyndir hans um
brotthvarf eiginkonunnar) og því ekki alveg
hægt að treysta frásögn hans. Upprifjun Har-
aldar á þeim tíma sem hann barðist á Spáni er
framan af sögu sífellt rofin með lýsingum af
baksi karlsins á nútíðarsviði sögunnar. En eftir
því sem lengra líður á frásögnina fækkar slíkum
innskotum og Spánarkaflarnir lengjast og fá
epískari blæ.
Veru Haraldar í lýðveldishernum er lýst af
mikilli nákvæmni, jafnvel smámunasemi myndu
sumir segja og þessi nákvæma frásagnaraðferð
hefur merkileg áhrif á lesandann. Við fylgjum
hinum ungu og óreyndu sjálfboðaliðum í gegn-
um herþjálfun og langan aðdragandann að sjálf-
um átökunum. Áður en þeir þurfa að kljást við
óvininn með lélegum vopnum þurfa þeir að
takast á við framandi landslag og veðurfar, við
hungur, þorsta og þreytu, við skít, lús og pest-
ir, við söknuð, ótta og angist. Þeir ferðast fót-
gangandi fram og aftur um átakasvæðið, oft að
því er virðist í tilgangs- og ráðleysi. Þessi langa
þrautaganga sjálfboðaliðanna verður um leið
þrautaganga lesandans, þó alls ekki í þeim
skilningi að lesturinn sé þraut, þvert á móti þá
sogast lesandinn inn í þennan miskunnarlausa
texta og finnur til sterkrar samlíðunar með per-
sónunum. Sjálfum stríðsátökunum er einnig
lýst í smáatriðum á svo sannfærandi hátt að
furðu sætir. Með þessari frásagnaraðferð tekst
Álfrúnu að gera lesendur að þátttakendum í
þessu „gleymda“ stríði – og það kalla ég árang-
ursríka fræðslu um mannkynssögu! – jafnvel
þótt hún sé sjálf á þeirri skoðun „að starf rithöf-
undar eigi lítið skylt við fræðslustarf kennara
eða uppeldisstarf foreldra, enda hittast höfund-
ur og lesandi í „miðli“ sem byggir á ritmáli, og
við köllum list.“2 En hlýtur það ekki að auka
gildi hins listræna texta ef lesandi hans fær
meira út úr honum en lestrarnautnina eina – og
verður einhvers vísari við lesturinn?
Bútar og brot – reitir og þræðir
Yfir Ebrofljótið er fimmta skáldverk Álfrúnar, en
á eftir smásagnasafninu Af manna völdum
komu skáldsögurnar Þel (1984), Hringsól
(1987) og Hvatt að rúnum (1993). Þel og Hring-
sól eiga það sameiginlegt með Yfir Ebrofljótið
að frásögnin er lögð í munn sögumanns sem
lítur til baka yfir líf sitt, reynir að raða sínum
15 Álfrún Gunnlaugs Ebro 17.10.2002 11:00 Page 16