Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Síða 20

marki – veraldarsamfélagsins ná þau ekki langt
til að skýra ástandið í Mið-Austurlöndum. Þeg-
ar saga samskipta Vesturlanda og Mið-Austur-
landa á tuttugustu öld og í byrjun tuttugustu og
fyrstu aldar er skoðuð eru það fyrst og fremst
klassískar aðferðir og heimspeki heimsvalda-
stefnunnar sem veita innsýn í
umræðuna er tengist Írak.
Stofnun Íraks eftir heimsstyrj-
öldina fyrri var bein afleiðing af
nýlendustefnu Breta í Asíu. Það
voru fyrst og fremst hagkvæmn-
is- og efnahagslegar forsendur
sem ollu því að Bretar ákváðu að
draga landamæri utan um ákveðið
svæði og kalla það Írak. Fyrir
stofnun landsins tilheyrði þetta
svæði, sem Vesturlandabúar þekktu sem
Mesópótamíu, Tyrkjaveldi en Tyrkir stjórnuðu
því sem þremur sjálfbærum umdæmum sem
þeir kölluðu Mosul, Baghdad, og Basra.
Íbúar þessa nýja ríkis sem Bretar stofnuðu
áttu fátt sameiginlegt og höfðu litla sem enga
reynslu af pólitískri og efnahagslegri samvinnu.
Sem þjóð var þetta mjög fjölbreytilegur hópur
sem talaði fjöldamörg tungumál, svo sem arab-
ísku, kúrdísku, persnesku og tyrknesku. Lands-
menn tilheyrðu einnig ólíkum trúardeildum. Ar-
abískir sjíta-múslimar mynduðu (og mynda
enn) meirihluta og súnní-múslimar (bæði arabar
og kúrdar) voru einnig fjölmennur hópur. Þá var
fjöldi margvíslegra, kristinna safnaða (um
3–4%) og gyðingar voru um 2% þjóðarinnar.
Þjóðin var semsé eins og flókin mósaíkmynd.
En þó að þessi þjóð ætti sér engar pólítískar,
sögulegar, menningarlegar, eða landfræðilegar
forsendur ákváðu Bretar að þægilegast væri að
teikna núverandi landamæri því að ein stjórnun-
areining myndi tryggja best öryggi Indlands,
sem Bretum var mjög umhugað um. Ennfrem-
ur myndi ein stjórnunareining auðvelda flutning
á olíunni, sem nýlega hafði fundist í norðurhluta
landsins, til Persaflóans í suðrinu. Hugmyndin á
bak við stofnun Íraks var því að halda heims-
valdastefnunni áfram, tryggja áframhaldandi yf-
irráð Breta víða um heim, ekki síst í djásni
bresku krúnunnar, Indlandi. Ennfremur að auð-
velda aðgang að olíulindunum.
Spurningin um stjórnarfar
Þegar Bretar höfðu ákveðið landamæri reyndist
spurningin um stjórnarfar þeim erfiðari. Með
öðrum orðum, hver, eða hvaða hópur, ætti að
stjórna þessu mislita landi? Hér komu Bretar
með mjög frumlega lausn sem átti eftir að
draga þungan dilk á eftir sér. Í stað þess að
velja einhvern frá Írak, og þá sérstaklega frá
sjíta meirihlutanum, ákváðu þeir að leita utan
landamæranna. Fyrir valinu varð Faysal frá
Mekka á Arabíuskaganum, sem fyrr hefur ver-
ið nefndur, sonur Sharif Husseins, sem Bretar
höfðu lofað konungdæmi en síðan svikið að
loknu stríðinu. Faysal (sem var leikinn af Alec
Guinness í stórmyndinni Arabíu-Lárens) hafði
aldrei stigið fæti inn í Írak áður en hann var flutt-
ur til þessa nýja lands og krýndur konungur.
Faysal tilheyrði Hashimíta-fjölskyldunni, sem
eru afkomendur Múhameðs spámanns og voru
oft í forystuhlutverki bæði í Mekka og Medína,
helgustu borgum múslima. Bretar sáu til þess
að það voru fyrst og fremst arabískir súnní-
múslimar frá Baghdad sem fóru með stjórn
landsins ásamt fjölskyldu Faysals á kostnað ann-
arra hópa. Útlendingnum Faysal var falið það
verkefni að mynda heilstæða þjóð, sannfæra
hina nýju samborgara sína um réttmæti Íraks og
réttlæta (hina vafasömu) skiptingu valds og
auðs.
Meirihluti þjóðarinnar leit þó strax í byrjun
tortryggnum augum til ríkisstjórnarinnar. Hún
var álitin, að mestu leyti með réttu, leppstjórn
Breta sem héldi verndarhendi yfir óréttlátum
olíusamningi (sem tryggði vestrænum olíufyrir-
tækjum meirihlutann af olíuhagnaði Íraka fram
til um 1970). Ríkisstjórnin fann að hún átti litla
sem enga samleið með þjóðinni og óttaðist sí-
fellt að almennur órói myndi steypa henni af
stóli (eins og reyndar gerðist í bylt-
ingunni 1958). Þar af leiðandi voru
sjaldnast teknar ákvarðanir sem
höfðu langtímavelferð þjóðarinnar
að leiðarljósi. Þess í stað beindist
ákvarðanataka ríkisstjórnarinnar að
því að festa betur í sessi eigin
valdastöðu sem og að nýta þjóðar-
tekjur landsins í eigin þágu.
Saddam Hussein
Þessi þróun hefur náð ákveðnu hámarki í
stjórnartíð Saddam Husseins. Ferill hans er
einskonar tákn hinnar óstöðugu og ofbeldis-
fullu stjórnmálasögu Íraks. Líkt og flestum er
kunnugt er hann klókur og grimmur harðstjóri
sem hefur tekið margar ákvarðanir sem hafa
haft sorglegar afleiðingar fyrir velferð Íraks og
íbúa þess. Ákvarðanataka Husseins snýst fyrst
og fremst um að hámarka eigin völd, rétt eins
og raunin er með marga stjórnmálamenn ann-
ars staðar í heiminum. Honum hefur tekist það
einstaklega vel þó að aðferðir hans séu vissu-
lega forkastanlegar. Hann hefur tryggt sess
sinn með því að kæfa eða drepa alla stjórnar-
andstöðu og tryggt einingu í landinu með því
að stýra því með járnhendi. Út frá veraldarsýn
hans er langvarandi aðgangur að olíu grund-
völlurinn að frekari völdum. Þess vegna gerði
hann tilkall til olíulinda í Íran og svo síðar í
Kúveit á mjög afgerandi hátt eins og frægt er.
Saddam Hussein er í raun klassískt dæmi
um stjórnmálamann eins og finna má víða, til
dæmis í Afríku og Suður-Ameríku, sem kemst
til valda í landi sem enn er að heyja sjálfstæðis-
baráttu gegn nýlenduherrunum. Þegar þessir
stjórnmálamenn öðlast síðan sjálfstæði og ráð-
rúm til að athafna sig í eigin landi haga þeir mál-
efnum þess með svipuðum hætti og nýlendu-
herrarnir. Í stað þess að hagnaður af auðlindum
Með öðrum orðum
er verið að
undirbúa jarðveginn
fyrir að Hasan,
krónprinsinn í
Jórdaníu,
taki við
stjórnvelinum í Írak.
Viðlagið í þessu öllu
saman er spurning-
in um aðgang að
olíu og hvaða
aðferðum stórveldin
í vestrinu beita til
að tryggja
best hagsmuni sína.
19 Írak 17.10.2002 11:01 Page 20