Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Síða 35

þannig lýsing á óvenjulegum dönskum vetrar-
hörkum, þar sem snjór er yfir öllu. Skáldinu er
þó rótt því það veit að jörð muni koma undan
snæ og er fullvisst um ást náttúrunnar á sér, og
öllu lifanda, sem það merkir í öllum aðstæðum.
Kvæðið sýnir þannig trú Jónasar á lífið. Hann
horfir vonaraugum fram á veginn.
Svava er reyndar inni á þessu sama, þó svo
að hún komist að niðurstöðu sinni eftir öðrum
leiðum, því hún telur að í kvæðinu sé fólgin öfl-
ug lífsjátning.20 Hér hefði Svava best látið stað-
ar numið en getur það ekki vegna áhuga á að
gera allegóríu úr ljóðinu. Þar gegna hjartavörð-
urinn og Kristur lykilhlutverki, svo og bragleikur
Jónasar í fyrsta erindinu: Eílífur snjór svo langt
sem augað eygir. Þetta erindi verður hjá henni
hlaðið líkingamáli um krossinn, þ.e. mynd af
dauða sem felur í sér upprisu. Hér gerir Svava
sig seka um að lesa það inn í kvæðið sem ekki
er þar til staðar.
Meint þunglyndi Jónasar
Það hefur löngum verið lenska að tala um
dauðakvíða og vonleysi listaskáldsins góða á
síðustu æviárum þess, svona til að réttlæta
gerðir örlaganna að svipta þjóðina skáldinu
þetta ungu aðeins þrjátíu og sjö ára gömlu.
Þannig túlkar Páll Valsson kvæðið Alsnjóa í ævi-
sögu Jónasar. Hann segir að það vitni um
tragíska lífssýn höfundar, dauðinn blasi við hon-
um og hann reyni að sætta sig við hið óumflýj-
anlega án þess þó að sækja í þá von sem krist-
in upprisutrú gefi.21 Þó bætir Páll því við að
Jónas skírskoti til manna almennt, eigi ekki að-
eins við sjálfan sig.
Páll telur einnig að kvæðið vitni um róttækar
efasemdir í trúmálum þó svo að Jónas hafi ekki
þar með „kastað frá sér hefðbundinni guðs-
trú“. Páll talar um vatnaskil hjá honum hér,
sem hann hafi tekið með sér eftir vetrardvölina
í Sórey (1843–1844): „Harmræn lífssýn, ein-
semd, dauðageigur, efasemdir um vegferð
mannsins, guðlega forsjá og framhaldslíf“.22
Þetta er reyndar ein af helstu niðurstöðum Páls
um ævi Jónasar. Hann hafi undir lokin verið far-
inn að efast um að vísindin og trú á guð færu
saman, orðinn kvíðinn, baráttuþrekið dvínað og
þunglyndi sótt á hann. Honum hafi verið ljóst
að hverju dró, fundið að hann væri feigur.
Þetta er nokkuð algeng túlkun á síðustu ævi-
árum Jónasar. Matthías Þórðarson leit svo á að
tvö kvæði frá byrjun árs 1845 sýni að Jónas hafi
þá þegar séð feigð sína. Hannes Pétursson
tekur undir þetta og telur að viðbrögð Jónasar
vegna fótbrotsins, sem dró hann til dauða, sýni
að hann hafi vitað að hverju liði.23 Drykkjan hafi
verið að draga hann til dauða eða jafnvel ein-
manakennd sökum þess að enginn vildi lengur
drekka með honum, vegna bindindishreyfingar
landans í Höfn.
En er það virkilega svo? Páll Valsson segir frá
því í eftirmála ævisögunnar um Jónas að Kjart-
an Ólafsson hafi verið meðal þeirra sem lásu
yfir handrit hans að ævisögunni. Þá kemur fram
í heimildaskrá að Páll hefur lesið grein Kjartans
um 40 síðustu daga Jónasar. En Páll vitnar
aldrei í Kjartan. Kannski er það ekki svo skrítið.
Kjartan heldur því nefnilega fram að Jónas hafi
verið mjög virkur í félagsstarfi meðal landa
sinna í Höfn síðasta mánuðina sem hann lifði
og hafi kannski aldrei verið eins baráttuglaður
og einmitt þá. Þetta kemur reyndar einnig fram
hjá Hannesi Péturssyni.24 Jónas orti mikið bar-
áttukvæði til Jóns Sigurðssonar forseta áður en
Jón fór á fyrsta Alþing Íslendinga 1845 með
bænarskrár Hafnarstúdenta. Þá tók Jónas þátt í
samningu þriggja bænarskráa fyrir Alþingi og
var einhugur um tvær þeirra. Viku fyrir andlát
hans var tekist á um þá þriðju, um að þingstað-
urinn skyldi framvegis vera á Þingvöllum. Féll
sú tillaga naumlega og var sú bænarskrá því
aldrei send.
Þó svo að Dagný Kristjánsdóttir sé sammála
því að vaxandi einsemd einkenni mörg síðari
ljóð Jónasar, þá bendir hún jafnframt á ummæli
fræðimanna um annað.25 Tómas Guðmunds-
son og Hannes Hafstein hafi m.a. bent á að
Sóreyjardvölin (veturinn 1843–1844) hafi gert
skáldinu gott þó svo að Dagný telji sjálf að
Jónasi hafi leiðst þar. Þessi dvöl skiptir og máli
fyrir fullyrðingar um drykkjuskap hans. Þennan
næstsíðasta vetur Jónasar drakk hann lítið sem
ekkert og lifði mjög reglusömu lífi.
Dagný bendir einnig á að þar hafi hann ort hin
glaðlegu kvæði sín, „Ég bið að heilsa“ og „Dal-
vísu.“ Þá kemur einnig fram hjá henni að þrjú
síðustu ár ævi sinnar hafi Jónas ort meirihluta
kvæða sinna. Ljóðin hafi orðið dýpri og tilfinn-
ingalegri, þ.e. persónulegri. Það er þó spurning
hvort þetta lýsi tilfinningalegum vandamálum,
eins og Dagný telur, eða auknum andlegum
þroska skáldsins. Dagný segir stökur Jónasar
síðasta veturinn fjalla einkum um einsemd, firr-
ingu og blekkingarleiki en bætir við að það þurfi
ekki að segja svo mikið um líðan skáldsins. Slíkt
sé eðlilegt yrkisefni rómantískra skálda. Þó velt-
ir hún vöngum yfir veikindum Jónasar og segir
frá kynlífsframboði í Kaupmannahöfn á þessum
árum.26 Hún gefur í skyn að Fjölnismaðurinn og
vinur Jónasar, Brynjólfur Pétursson, hafi aldrei
bls. 35Torfi K. Stefánsson Hjaltalín: Hafa kvæða Jónasar Hallgrímssonar verið oftúlkuð?
gifst vegna sárasóttar. Það getur vel staðist því
hann lést úr geðveiki sem gæti hafa stafað af
sýfilis. Ekkert bendir þó til að slíkt hafi hrjáð
Jónas þó svo að illkvittinn andstæðingur hans á
Íslandi hafi gefið það í skyn.27
Dagný nefnir einnig kvæðaflokkinn Annes og
eyjar sem dæmi um tilfinningaleg átök skálds-
ins og naflaskoðun. Þetta er eflaust rétt að
vissu leyti því hér er dauðinn nálægur og nátt-
úran hættuleg, þ.e. aðstæður allar óttalegar og
skáldið unir þeim ekki (sbr. Máneyjarkvæði:
„því ég er bringubrotinn – / úr bjarginu hrundi
að mér“).28 Þó kemur fram hjá Jónasi að Heine
er hér fyrirmyndin og hann var jú þekktur fyrir
bölsýni og hálfkæring. Þá má við þetta bæta að
í þessum kvæðaflokki leynist enn gáski Jónas-
ar og gleði svo þar bregður til beggja átta. Hins
vegar er það rétt hjá Dagnýju að hér er náttúr-
an ekki lengur vitnisburður um ást guðs.29
Reyndar er það einnig í stíl Heines.
Dagný nefnir Hulduljóð sem annað dæmi um
það sama, en Jónas var lengi með það kvæði í
smíðum, eða frá árinu 1841, og hefur líklega
aldrei lokið við það. Hún heldur því fram að
ljósu hlutar þess kvæðis séu lagðir Eggerti
Ólafssyni í munn en sjálfur ljóðmælandinn, þ.e.
Jónas, noti myrkt táknmál og margræðan
texta. Þar ráði hálfmyrkrið ríkjum.30 Hér er alls
staðar verið að ýja að þunglyndi skáldsins.
Dagný virðist þó vera þeirrar skoðunar að
þrátt fyrir allt hafi Jónas verið félagslega virkur
undir lokin. Hann hafi t.d. lagt fram mjög rót-
tækar og nýstárlegar tillögur um skólamál þetta
síðasta vor sitt.31 Hún bendir á rannsóknir Kjart-
ans Ólafssonar í því sambandi.
Síðustu dagar Jónasar
Hér að framan hefur verið minnst á grein Kjart-
ans Ólafssonar um síðustu 40 dagana í lífi
Jónasar.32 Þar er greint frá mikilli þátttöku
Jónasar í félagsstörfum meðal Hafnar-Íslend-
inga vorið 1845. Fyrst segir frá ársfundi Hafnar-
deildar Hins íslenska bókmenntafélags 19. apríl
þar sem Jónas gerir grein fyrir vinnu sinni að Ís-
landslýsingu. Það var eina launaða starfið sem
hann hafði síðustu misserin. Í bréfi tveimur
dögum síðar segist hann vera orðinn heill
meina sinna, nema þá að einhver ögn sé eftir
af ímyndunarveikinni, sem hrjáir svo margan Ís-
lending, þ.e. bringsmalaskottunni eins og
Jónas nefnir þetta skammdegisþunglyndi. Í
öðru bréfi fyrr um veturinn fjallar Jónas einnig
um þetta mein en segir að það brái yfirleitt af
sér eftir sólstöður, þ.e. eftir jólin.
Nú var hins vegar komið vor og brátt yrkir
32 Grátittlingurinn Jónas Hall 18.10.2002 14:17 Page 35