Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Blaðsíða 59

Öll orð eru félagsleg tákn, sem sést best á
því að sömu hljóðtákn eru ekki sömu merking-
ar, t.d. ensku hljóðmyndanirnar „g-a-t-e“ og „g-
a-i-t“, og íslenska hljóðmyndunin „g-e-i-t“.
Ennþá skýrara dæmi væri þá ritaða hljóðtáknið
„e-k-k-i“ í íslensku; „ekki“ er ein táknmynd
sem getur vísað til margra táknmiða. (Kannski
er hér komin skýring á því hvers vegna stór
hluti fólks flokkar ekki tungumál og táknmál
heyrnarlausra saman sem mismunandi útfærsl-
ur af táknmáli; mörgum virðist framandi að líta
á tungumál eða kvikmynd sem táknmál.) Þess-
ar þrjár tegundir tákna sem Peirce útlistar þurfa
ekki að útiloka hver aðra; eftirmynd getur jafn-
framt verið tákn, tákn getur jafnframt verið vís-
bending og vísbending getur jafnframt verið
eftirmynd. Kvikmyndir og aðrir myndmiðlar
styðjast við allar þessar þrjár tegundir tákna, en
eftirmyndin er þó algengust.10 Fyrrnefnd bylgj-
ótt mynd í móðu samhliða hörpuhljómi er þó
skýrt dæmi um tilbúið tákn. Áhrifamáttur eftir-
myndarinnar í kvikmynd, ljósmynd eða sjón-
varpi er fólginn í því að táknmynd og táknmið
virðast renna eðlilega saman. Þessir miðlar not-
ast mest við eftirmyndir og vísbendingar, og
virðast bjóða upp á spegilmyndir veruleikans.
Hið fræga myndverk af pípu, eftir belgíska list-
málarann René Magritte, þar sem skrifað
stendur „Ceci n’est pas une pipe“ („Þetta er
ekki pípa“) er til marks um áhrifamátt eftir-
myndarinnar í skynjun okkar á ímynd og veru-
leika.
Samfélag og kvikmyndir
Hæglega má nú álykta að kvikmyndin, líkt og
hið ritaða og talaða orð, eigi mjög auðvelt með
að gylla veruleikann. Það gerir hún með sínum
sérstaka hætti. Hún ákvarðar sjónarhornið á
mannlífið. Sjónarhornið endurspeglar eðlilega
hugarheim og lífsstíl kvikmyndagerðarmanns-
ins, sem að öllum líkindum endurspeglar með
einhverjum hætti tíðarandann. Heimspekingur-
inn George Herbert Mead lagði áherslu á það í
fyrirlestrum sínum um Huga, sjálf og samfé-
lag11 að sjálfsmynd fólks væri að stærstum
hluta byggð upp í samskiptum við annað fólk.
Einkum í samskiptum við þá sem hafa ein-
hverja þýðingu í lífi viðkomandi; fólk skoðar sig
og metur út frá viðbrögðum annarra. Þetta má
útleggja á þann veg að við sjáum okkur að
vissu leyti með „leyfi“ annarra. Á líkan hátt má
e.t.v. segja að við sjáum okkur sjálf í kvikmynd
með „leyfi“ kvikmyndagerðarmannsins. Mead
lagði þó ríka áherslu á að einstaklingurinn væri
virkur þátttakandi í þessari mótun sinni. Ef líkja
má mannshuganum við spegil, út frá þeirri ein-
földu staðreynd að viðbrögð annarra eru okkur
mikilvægur spegill, eru mannheimar risastór
speglasalur og kvikmyndir ein af áberandi
spegilmyndum mannlífsins.
Nú horfum við á kvikmyndir og sjáum eitt,
annað ekki, líkt og gerist t.d. við lestur ljóða. Sú
þekkingarfræði sem hér liggur að baki segir ein-
ings á kvikmyndamálinu. Vert er því að gefa
örlítinn gaum að grunnþáttum táknfræðinnar
áður en lengra er haldið. Grunnurinn í þeim
fræðum er oftast sóttur til þeirra Charles
Sanders Peirce og Ferdinands de Saussure.3
Málvísindamaðurinn Saussure kenndi að mál-
vísindaleg merki/tákn (sign)4 væru ætíð tví-
skipt; táknmyndin væri orðið sjálft eða hlutur-
inn sjálfur, en táknmiðið væri merking orðsins
eða merking hlutarins í málsamfélaginu. Sam-
kvæmt þessu sjónarmiði er táknið í eðli sínu
klofið og það eina sem heldur því saman er
samkomulag5 og venja málsamfélagsins, en
ekki náttúrulögmál. Orð og önnur tákn merkja
því það sem þeim er ætlað að merkja hverju
sinni, og fyrir vikið eru þau margræð.6
Saussure taldi að táknfræði væri nátengd fé-
lagsfræði og félagssálfræði, auk málvísinda.
Þá ítrekaði hann nauðsyn þess að rannsaka
ætíð tákn í félagslegu samhengi; tungumálið
væri félagsleg stofnun og þar af leiðandi óháð
vilja einstaklinganna.7
Heimspekingurinn og rökfræðingurinn C.S.
Peirce lagði grunninn að þeirri hugmynd að
tákn (sign) væru í það minnsta þrískipt: a) tákn-
ið sjálft, b) hluturinn sem það vísar til og c)
merkingin.8 Peirce bendir á að táknið taki á sig
breytilegt eðli eftir tengslum þess við hluti eða
viðföng sín: Ef táknið og viðfangið hafa sterkt
svipmót nefnir hann sambandið „eftirmynd“
(icon); ef táknið og viðfangið tengjast vegna
orsaka- eða líkindatengsla nefnir hann sam-
bandið „vísbendingu“ (index); og ef táknið og
viðfangið tengjast vegna samkomulags eða til-
búnings nefnir hann sambandið „tákn“ (sym-
bol). Ljósmynd eða stytta af manni er þá eftir-
mynd; spor í sandi er vísbending;9 og orð, lík-
amshreyfing, litur eða rós geta verið tákn. Í
þessu ljósi er tákn eitthvað annað en það er í
raun. Rós er t.d. einfaldlega jurt sem hefur ná-
kvæmlega engu náttúrulegu hlutverki að
gegna í mannheimum, þrátt fyrir að talað sé
um eitthvað „undir rós“.
bls. 59
58 Um kvikmyndir 22.10.2002 10:13 Page 59