Bjartur og frú Emilía: tímarit um bókmenntir og leiklist - 01.01.1994, Side 34

í hans meðförum til einskonar „guðssköpunar" (bogostroítelstvo) sem
þá var að koma á dagskrá með Rússum:
Menning okkar daga - er upphaf starfs í nafni mikillar framtíðar, starfs sem
mun halda áfram, ef til vill í tugi árþúsunda enn, til þess að mannkynið
komist að, þótt ekki verði fyrr en í fjarlægri framtíð, sannleikanum um
sannan guð, þ.e.a.s. geti sér ekki til urn hann, leiti hans ekki hjá Dostojevskí,
heldur geri sér skýra grein fyrir honum rétt eins og menn komust að því að
tvisvar tveir eru fjórir (XII, 508).
Hvað skal kalla þetta hugmyndasafn? Trú á úrvalssveit einstaklinga
sem vinna í raun í þágu háleitrar félagshyggju? Vísindahyggju sem
ætlar sér seint um síðir að leysa hinstu gátur lífsins? Fleira mætti setja í
formúlur - en aldrei neitt minna samt en það, að áfram skal halda og
hugsa á ný til ferða þótt ljóðin séu lítils metin og grátlega seint miði á
vegferð mannkyns.
I byrjun þessarar samantektar var því haldið fram að þungamiðjan í
mórölskum heimi Tsjekhovs væri uppeldið, nauðsyn hins góða for-
dæmis. Um leið er hann fullur með efasemdir um uppalarann (sjálfan
sig, rithöfundinn yfirleitt) og uppeldið (bókmenntinar, upplýsinguna,
góð verk) og líka þá sem ala skal upp. Hann er staddur í þverstæðunni
miðri og veit vel af því. En hann vinnur úr henni, eins og nú er í tísku
að segja, á merkilegan hátt. Efasemdirnar verða ekki til að lama hann,
hvorki sem rithöfund né „uppalara", afskiptasaman mann um náung-
ann og samfélagið. Það má finna í skrifum hans mun á orðum og gjörð-
um, en sá munur er allur annar en sá sem við eigum að venjast - en
hann er í því fólginn að menn segja eitt og standa ekki við það. Anton
Tsjekhov snýr því dæmi við, hann lætur ekki allt þetta basl og
efasemdir og tilgangsleysi smækka sig. Hann viðurkennir það, hann
veit af því, hann dregur mjög úr því hvað hann geti sjálfur til bragðs
tekið. Síðan gerir hann annað og miklu meira en orð hans standa til.
Löngu seinna, þegar existensíalismi komst í tísku í París og víðar,
var áhangendum stefnunnar lýst á þessa leið með hálfkæringi sem ekki
var út í hött: Menn sátu og töluðu og komust að þeirri niðurstöðu að
tilveran væri marklaus. En það væri hægt að gefa henni tilgang og
merkingu með markvissum athöfnum. Síðan gerðu menn ekki neitt.
Anton Tsjekhov var kannski á svipuðum slóðum oftar en ekki - með
því höfuðfráviki, að tilgangsleysið sló hann ekki út af laginu, drap hann
B ] A R T U R O G FRIi E M 1 L I A
32