Orð og tunga - 01.06.2001, Page 13

Baldur Jónsson: Lítil snæfölva
3
dauðafölva, heldur venjulegur yfirbragðslitur hans“. Þýðandi sögunnar var ritstjórinn
sjálfur, Valdimar Ásmundsson, en hann gat hæglega haft orðið fölva úr Laxdœlu því
að þá sögu þekkti hann mjög vel; hann hafði búið hana til prentunar fyrir Sigurð
Kristjánsson 1895, aðeins fimm árum áður.
Vitneskjan um nafnorðið/ó'/va breytir varla miklu um stöðu wön-stofna fyrr eða
síðar, en þó er styrkur að þvt. Það er jafngott og það var á miðöldum og engin ástæða til
að forðast notkun þess nú á dögum. Nýyrðið tölva á sér þá tvö rímorð meðal wön-stofna
þegar allt kemur til alls,/ö/va og völva, og geta öll haft stoð hvert af öðru.
III Um orðið/ó'/
Hyggjum næst að nafnorðinu/ö/. Það er wa-stofn og beygðist framan af samkvæmt
því, í þg. fölvi. Það er algengt að fomu og nýju, einnig í samsetningunni snjóföl. I
nútímamáli gætir þess nokkuð að föl sé notað sem kvenkynsorð, og hefir sú notkun
verið talin staðbundin án nánari skýringa.
Fyrir 1900 em aðeins tvö dæmi tiltæk um/ö/ í kvenkyni, bæði í samsetningunni
snjóföl. Þau eru frá þeim feðgum, Jóni og Skúla Thoroddsen. Eldra dæmið er úr skáld-
sögu Jóns, Manni og konu (bls. 30); „Lækurinn var að sjá lagður og nokkur snjóföl
á ofan“. Hitt er úr blaði Skúla, Þjóðviljanum, 6. maí 1891. Þar segir í baksíðufrétt:
„Undanfarna daga hefir verið kalsa norðan veðrátta með nokkurri snjóföl“.
Jón Thoroddsen (1818-1868) var fæddur á Reykhólum og ólst þar upp, var síðan
allvíða. Hann stundaði nám í Bessastaðaskóla, var einn vetur kennari á Hrafnagili í
Eyjafirði, síðar við nám og herþjónustu í Danmörku. Hann bjó um tíma í Flatey á
Breiðafirði, síðan í Haga á Barðaströnd 1855-1862, þar sem hann hóf að semja Mann
og konu, og loks á Leirá í Borgarfirði með stuttri viðkomu á Hvítárvöllum (Steingrímur
J. Þorsteinsson 1943:37 og41; sami 1968:6). Skáldsagan Maðurog kona kom ekki út
fyrr en 1876, að höfundi látnum. Eiginhandarrit Jóns er að mestu glatað, en sagan er
að meginhluta til með hendi Þórðar Grímssonar, skrifara hans, sem var Borgfirðingur
(Steingrímur J. Þorsteinsson 1943:107-109).
Skúli Thoroddsen (1859-1916) gaf út blað sitt, Þjóðviljann, á ísafirði, og hefir
líklega sjálfur skrifað veðurfréttina, sem er dagsett: „ísafirði, 6. maí ‘91“.
Bæði þessi dæmi eru fengin úr ritmálssafni Orðabókar Háskólans. Þar eru að auki
tvö dæmi um kvenkynsorðið föl (sjálfstætt), en þau eru bæði frá 20. öld, annað frá
Guðmundi Kamban (1888-1945), sem fæddist á Álftanesi en ólst upp við Amarfjörð,
hitt úr smásögu frá 1985 eftir borgarskáldið Matthías Johannessen (f. 1930).
Öll þessi dæmi benda til vesturhluta landsins.
Orðabók Blöndals birtir/ö/ aðeins sem hvorugkynsorð, en þegar orðabókarseðillinn
er skoðaður kemur í ljós, að orðið hefir fyrst verið talið kvenkyns, merkt „f.“, en síðan
strikað yfir það og skrifað „n.“ í staðinn. Sýnt er eitt notkunardæmi um þetta hvomgkyns-
orð, og er það athyglisvert vegna þess að það er tekið úr riti eftir Þorvald Thoroddsen
sem var sonur Jóns og bróðir Skúla: „fallið var föl á sléttlendi, en eigi hafði fest snjó
í fjallinu sjálfu“ (Landfrœðissaga íslands IV, 60). En þess ber að gæta að þarna er
Þorvaldur að segja frá ferð tveggja Bárðdælinga og styðst við ritaða frásögn þeirra frá