Orð og tunga - 01.06.2001, Blaðsíða 79

Jón Hilmar Jónsson: Staða orðasambanda í orðabókarlýsingu
69
líta til stöðugleika liðanna og gefa stöðugum liðum meira vægi sem flettiorðum en
breytilegum liðum (sjá nánar Burger 1989).
Þegar orðasambandið kallar á sjálfstæða merkingarskýringu er að öðru jöfnu ástæða
til að beita slíkum almennum reglum og velja sambandinu eitt ákveðið flettiorð. Að-
alatriðið er þó að sama samband skjóti ekki upp kollinum víðar en á einum stað með
ósamræmdum og mismunandi skýringum, eins og talsverð brögð hafa verið að í ís-
lenskum orðabókum (sbr. Jón Hilmar Jónsson 1998).
2.1.2 Staða innan orðsgreina
Staða orðasambanda innan orðsgreina er háð ýmsum aðstæðum og ekki síst því hvers
konar orðasambönd um er að ræða. Orðastæður og ýmis laustengd orðasambönd eru
að jafnaði tilgreind í samhengi við merkingarlýsingu orðsins og mynda þannig sjaldn-
ast afmarkaða heild innan orðsgreinarinnar. Öðru máli getur gegnt um merkingarlega
sjálfstæð orðasambönd, svo sem orðtök. Þar er oft erfitt að rekja merkingu orðasam-
bandsins til einstakra merkingarbrigða orðsins og því getur þótt hægara að gera slíkum
samböndum sjálfstæð skil. í íslenskum orðabókum er engin skýr hefð í þessu efni. Heiti
á ýmsum helstu líkamshlutum mannsins eru meðal virkustu orða í orðasamböndum.
Staða orðasambanda undir þeim orðum í íslenskri orðabók (2. útg. 1983) er til marks
um það hvernig reynt hefur verið að takast á við þetta viðfangsefni. Undir orðinu
munnur er orðasamböndunum skipað undir merkingarliðina og þorri þeirra settur undir
merkingarbrigðið „sama líffæri sem aðsetur talfæra" (og er þá vísað til fyrstu merkingar
orðsins: „op á höfði manns eða dýrs sem fæðan fer um inn í líkamann, gin, kjaftur,
túli“). Undir orðinu nef er orðtökum skipað í sérstakan tölulið án annarrar yfirskriftar en
táknsins #, sem í fortexta orðabókarinnar fær skýringuna „afleidd eða huglæg merking".
Sami háttur er hafður á í lýsingu orðsins eyra. Við orðið auga er farin sama leið, nema
hvað töluliðurinn fær yfirskriftina „í ýmsum öðrum föstum orðasamböndum, meira og
minna afleiddum“ (í stað táknsins #). Orðin hönd og fótur skera sig úr þessum hópi
með því að þar er orðsgreininni skipt í tvo hluta, þar sem sá síðari er takmarkaður við
orðasambönd með forsetningu eða atviksorði og viðkomandi forsetningar og atviksorð
tilgreind sem yfirskriftir í stafrófsröð. Drýgstur hluti fastra orðasambanda er settur í
þennan flokk en önnur (sem ekki hafa að geyma forsetningu eða atviksorð) eru ýmist
felld undir aðalmerkingu orðsins (sambönd eins og e-m fallast hendur, binda hendur
e-s) eða skipað undir sérstakan tölulið með „ýmsum afleiddum merkingum“ (svo sem
samböndin/ara höllumfœti og þóttfœtur mínir verði kaldir).
Notkun stafrófsraðaðra smáorða í orðasamböndum sem flokkunar- og aðgönguþátt-
ar innan orðsgreinar er til marks um hve mikilvægt er að geta gengið að orðasamböndum
út frá formlegum einkennum, sérstaklega þegar orðsgreinin er löng og efnismikil og
orðasambönd skipa mikið rúm í lýsingunni. Slík efnisskipan er alþekkt í lýsingu sagna
og má heita ráðandi í sagnlýsingu íslenskra orðabóka þegar um gildar og efnismiklar
sagnir er að ræða.
Orðasambönd verða þannig mjög fyrir þeim árekstri sem óhjákvæmilega verður
milli merkingarlegra og formlegra eiginda sem flokkunar- og röðunarþátta í orðlýs-
ingu. Þetta kemur einkar skýrt fram í ýmsum tvímála orðabókum þar sem íslenska er