Orð og tunga - 01.06.2001, Blaðsíða 127

Valgerður Erna Þorvaldsdóttir: Altan og svalir
117
í Tímariti Verkfrœðingafélags íslands er að finna dæmi um svalir frá 1933:
Að út frá dagstofunni á 1. hæð kemur stór pallur (svalir), og er þar mjög
góður legustaður fyrir sjúklinga. (Tím.Verk. 1933, bls 59)
Þrjú önnur dæmi frá miðri 20. öld er að finna í ROH um svalir, öll úr skáldsögum eða
ljóðum.
Nokkur dæmi eru til í ROH um svalir í samsettum orðum, svaladyr, svalagangur,
svalaherbergi, svalahurð, svalarið, svalasmíð, svalastútur og svalaþrep. Öll eru þau
frá 20. öld.
Orðið altan er að finna í riti Gunnlaugs Oddssonar, Orðabók sem inniheldurflest
fágcet, framandi og vandskilin orð er verðafyrir í dönskum bókum. Gunnlaugur skýrir
ekki orðið, en vísar til orðsins balcon, sem er sömu merkingar; ‘hilla út úr múrveggium
med járngrindum um girdt, (til at standa á og skygnast um)\ Merking orðsins er því
greinilega ‘svalir’, þó að Gunnlaugur noti ekki það orð, e.t.v. vegna þess að hann var
fyrirbærinu ekki svo vel kunnugur, að hann hefði hugtakið á valdi sínu.
Altan er hvorki að finna í orðabók Sigfúsar Blöndals, né í orðabók Menningarsjóðs,
enda danskt orð að uppruna og hefur ekki þótt góð og gild íslenska. Af því má ráða að
orðið hefur aldrei náð að festa dj úpar rætur í íslensku, a.m.k. ekki fundið náð fyrir augum
orðabókahöfunda, ef undan er skilinn Ásgeir Blöndal Magnússon, sem gefur því rými í
orðsifjabók sinni. Samkvæmt henni er altan hvorugkynsorð í íslensku. Hann segir orðið
vera frá 19. öld, tökuorð úr dönsku, altan, þar sem það merki, eins og í íslensku ‘svalir’.
Orðið er til í dönsku, sænsku, norsku og færeysku, auk þýsku. í dönsku kemur það úr
þýsku, Altan ‘vom Erdboden aus gestutzter balkonartiger Anbau, Söller’, en orðið er
leitt af ítalska orðinu altana, sem er komið úr latínu, altus, og þýðir ‘hár’. Eins og fyrr
segir hefur altan komið í stað norræna orðsins svale í dönsku og er nú almennt notað yfir
fyrirbærið ‘hpjt anbragt udbygning’ eins og segir í PolitikensNudansk ordbog. I dönsku
er altan samkynsorð, enda er það í karlkyni í þýsku. Upphaflega virðist orðið hafa verið
þriggja atkvæða í dönsku, alitan. I Ordbog over detdanske sprog, Supplement eru nefnd
tvö dæmi um þennan rithátt, bæði frá seinni hluta 18. aldar, það eldra er frá 1751, en
hitt frá 1772. Elstu dæmi um núverandi rithátt orðsins eru frá 1805 og 1806. Samkvæmt
Bidrag til en Ordbog over Jyske Almuesmal frá 1886-1893 er merkingin önnur í máli
íbúa Dollerup v. Hald á 19. öld; ‘pulpitur i kirken’, en ‘kor, svale’ er einnig gefin upp.
Orðið altan er einnig notað í sænsku; ‘öppen utbyggnad eller terrass pá hus vilande pá
marken el. underliggande byggnadsdel och med racke runtom’. Fyrstu heimildir um
orðið í sænsku eru frá 1620, ef marka má Svensk etymologisk ordbok eftir Elof Hellquist.
í norsku er altan karlkynsorð og merkir samkvæmt Nynorskordboka ‘balkong’. Skýring
Fproysk orðabók er áþekk þeirri íslensku, ‘pallur við girðing uttan á húsi, svali’. í
færeysku er altan kvenkynsorð, ólíkt því sem er í hinum Norðurlandamálunum.
Ekki eru til mörg dæmi um orðið altan í ROH. Af þeim dæmum sem til eru má sjá
að orðið þótti framandlegt, jafnvel torskilið, og var nokkurn tíma að vinna sér sess í
málinu. Gísli Brynjúlfsson leyfir sér að nota það í bréfi til Gríms Thomsens árið 1844,
en hefur líklega fengið einhverja bakþanka, því hann setur orðið innan gæsalappa:
Á húsi því er „altan“. (Gísli Brynj., bls. 281)