Orð og tunga - 01.06.2001, Blaðsíða 72

62
Orð og tunga
lýsingu, þar sem setningarlegt umhverfi orðsins og notkun þess í orðasamböndum er
meginviðfangsefnið.
Loks verður hugað að stöðu orðasambanda gagnvart hugtakabundinni orðabókarlýs-
ingu, þar sem merkingin er hinn sameinandi þáttur hverrar flettu en ekki flettiorðið í
sínum ytri búningi, og gerð grein fyrir því að hvaða leyti hún er ólík því sem gildir um
orðbundna lýsingu. Fjallað verður um val og framsetningu orðasambanda í orðabók
af því tagi og um innbyrðis skipan orðasambandanna, bæði innan orðabókartextans og
sem uppflettieininga utan textans.
Samanburður orðbundinnar og hugtakabundinnar lýsingar rniðast einkum við ein-
kenni tveggja orðabókarverka sem höfundur hefur fengist við. Annað þeirra, og fulltrúi
fyrrnefndu gerðarinnar, er Orðastaöur (1994). Hitt verkið er orðabók um orðasambönd
í hugtakasamhengi, sem höfundur vinnur nú að og líta má á sem óbeint framhald á
þeirri lýsingu sem birt er í Orðastað.
1.1 Orðasambönd og notkunardæmi
Mörkin á milli orðasambanda og notkunardæma eru ekki fullkomlega skýr og í íslensk-
um orðabókum hafa þessir tveir efnisþættir blandast mjög saman (sjá m.a. Jón Hilmar
Jónsson 1995 og 1998). Meginmunurinn er í því fólginn að notkunardæmi eiga að birta
eins konar svipmyndir af notkun orðanna við raunverulegar eða hugsaðar aðstæður,
orðasambönd eru hins vegar setningarlegar einingar tveggja eða fleiri orða sem eiga
oft og reglulega samleið. Notkunardæmi eru oftar en ekki heil setning eða enn stærri
setningarleg heild, orðasambönd eru oftast nær aðeins setningarhluti. Notkunardæmi
hafa iðulega í sér fólgnar margþættar upplýsingar, svo sem um málfræðileg einkenni,
merkingarblæ, afstöðu til þess sem um er rætt o.s.frv., jafnvel umfram það sem beinlínis
er verið að draga fram sem einkenni orðsins. Þetta á sérstaklega við þegar dæmi eru
sótt í orðréttri mynd til tilgreindra heimilda. Orðasambönd eru ekki eins lausbeisluð
að þessu leyti og framsetning þeirra lýtur í ríkari mæli mati og markmiðum þess sem
semur orðabókartextann. En upplýsingagildi þeirra getur líka verið margþætt og þegar
þeim er ætlað að komast sem næst því að endurspegla eiginlega málnotkun getur verið
matsatriði hvort um er að ræða orðasamband eða notkunardæmi í knöppu formi.
1.2 Form og framsetning orðasambanda
Ekki liggur alltaf í augum uppi hvernig best fer á að setja orðasambönd fram. Fyrst
er að nefna að mörg orðasambönd eru að einhverju leyti óstöðug að formi, þannig
að tilteknir liðir eru ýmist breytilegir eða valfrjálsir. í annan stað getur verið erfitt að
afmarka orðasambönd sem eru samofin stærri heild. I þriðja lagi er álitamál hversu
miklar og skýrar upplýsingar skuli felast í orðasamböndunum sjálfum um setningarleg
og merkingarleg einkenni þeirra og stöðu þeirra í víðara textasamhengi. Þar kemur m.a.
til álita hvort orðasambönd skuli eftir föngum sett fram í óvirku formi, þ.e. sem mest
óháð notkun þeirra við raunverulegar málnotkunaraðstæður, eða þau séu látin bera svip
af virkri og lifandi málnotkun.