Orð og tunga - 01.06.2009, Page 78

68
Orð og tunga
samsettra orða. Eftir breytinguna fyrir > undan (fl6)2 > á undan (fl8)
[tími] geta samsett orð sem hefjast á undan- vísað til tíma (undanfari,
að undanförnu) og að sama skapi hafa orð sem hefjast áfyrir og vísa til
tíma (fyrirfarandi) misst gagnsæi sitt og úrelst. Um þetta verður fjallað
í 5. kafla.
Efni greinarinnar er m.a. að athuga samsett orð sem hefjast á und-
an-. Kannað verður annars vegar hvort orð af þeirri gerð séu til vitnis
um breytingar á sviði setningafræði og hins vegar hvort aldur þeirra
og merking samræmist þeim setningafræðilegu breytingum sem
minnst var á. Enn fremur verður því haldið fram að merking slíkra
samsetninga ráðist af merkingu og notkun þeirra forsetninga sem
samsetningarnar vísa til, þ.e. merking samsetninga af þessum toga
ráðist af kerfinu og gagnsæi þeirra sé hluti af málhæfni manna. Af
þeirri ástæðu er óhjákvæmilegt að kanna merkingarleg og setninga-
fræðileg einkenni þeirra forsetninga sem um ræðir. Hér gefst einungis
svigrúm til að líta á forsetninguna undan en notkun hennar og merk-
ing í nútímamáli er að viti undirritaðs forsenda og grundvöllur lifandi
nýmyndunar orða sem hefjast á undan-.
4 Samtímaleg lýsing fs. undan og á undan
Með vísun til þess sem fram kom hér að framan um hlutverk og merk-
ingu forsetninganna undan og á undan má gera ráð fyrir eftirfarandi
þrískiptingu [Tafla 1]:
1. [rúm; hvaðan]
1.1 'upphaf(sstaður)': vera ættaður undan Eyjafjöllum, Jökli
1.2 'uppruni':/o// undan hryssunni
1.3 'ástæða, afleiðing': hælsæri undan skónum
2. [rúm; hvert]
2.1 'stefna, hreyfing': leika undan vindi; flýja undan e-m
2.2 á eftir [rúm] á undan: hlaupa á undan e-m (hreyfing í röð á
eftir/fyrir framan)
3. [tími; hvenær]
3.1 á undan [tími] á eftir: e-ð gerir ekki boð á undan sér; vorið
kemur á lindan sumrinu
2Bókstafimir f, s og m á undan tölustaf vísa til fyrsta þriðjungs, síðasta þriðjungs
og miðhluta aldar.