Orð og tunga - 01.06.2009, Blaðsíða 174

164
Orð og tunga
hættuspil gæti verið að hrófla við honum og rugla menn í ríminu með
nýjum orðum; á hættustund til sjós mætti ekki skapast misskilningur
vegna orðanotkunar.
Deilan um sjómannamálið lýsir ákveðnum grunnvanda sem oft
hlýtur að koma upp í íðorðastarfi: árekstur hagnýtissjónarmiða og
hreinleikahugsjónarinnar. Deilan snerist um orðaforða sem sjómenn
voru vanir og notuðu við dagleg störf sín, stundum við mjög erfiðar
og hættulegar aðstæður. Annars vegar voru sjómennirnir (eða fulltrú-
ar þeirra) sem notuðu orðaforðann. Hins vegar voru málræktarmenn
úr menntastétt sem ekki stunduðu sjómennsku og höfðu væntanlega
litla sem enga reynslu af henni en höfðu aftur á móti háleitar hug-
myndir um hreinleika tungumálsins. Hér urðu hinir síðarnefndu að
lúta í lægra haldi en, eins og höfundur bendir á (bls. 82), lifði mál-
stefna þeirra áfram. Þessar deilur (og aðrar áþekkar) áttu þátt í að efla
málvitund íslendinga og styrkja hreinleikahugsjónina.
Enda þótt meginviðfangsefni þessarar rannsóknar sé fyrri hluti
tuttugustu aldar er í þriðja kafla fjallað í löngu máli um tillögur að
Akademíu íslands 1951, um íslenska málnefnd frá 1964, stofnun ís-
lenskrar málstöðvar 1985, stofnun Málræktarsjóðs 1991 og Orðabanka
Islenskrar málstöðvar sem opnaður var 1997. Þetta yfirlit er þó hið for-
vitnilegasta og er fengur að því. í lok þriðja kafla er lagamál tekið sem
dæmi um fagmál. Lagamál hefur ýmis sérkenni bæði í orðanotkun og
orðaröð og mikill hluti íslenskra laga og reglugerða er þýddur úr er-
lendum málum. í þessari umræðu saknar lesandi að getið sé Þýðinga-
miðstöðvar utanríkisráðuneytis, sem stofnuð var 1990, og hugtaka-
safnsins sem aðgengilegt er á Netinu með sama hætti og Orðabanki
íslenskrar málstöðvar (nú á Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum
fræðum).
I íslenskri orðasmíð er notast við fjórar aðferðir, eins og getið er
á bls. 89 og sýnt með dæmum: (a) samsetningu, (b) afleiðslu, (c) ný-
merkingu og (d) aðlögun aðkomuorðs (í framburði, beygingu og staf-
setningu). Þessar fjórar aðferðir eru þó alls ekki jafngildar. Jafnan er
mælt með fyrstu þremur aðferðunum en litið á fjórðu aðferðina sem
eins konar neyðarúrræði þegar allt annað þrýtur. Þetta viðhorf er
býsna gamalt, þótt höfundur ræði það reyndar ekki þarna á þessum
stað. Það er áberandi þegar í störfum orðanefndar Verkfræðingafé-
lagsins á þriðja áratug tuttugustu aldar, eins og fram kemur í um-
fjölluninni í bæði öðrum og þriðja kafla, en er ugglaust miklu eldra.